Holokost dövründə yəhudiləri gizlətdiyinə görə nasistlər tərəfindən güllələnən polyak polyak Ulma ailəsi (ər şəkil çəkir).
İkinci dünya müharibəsindən əvvəl Polşa yəhudilərin ən çox yaşadığı ölkə idi. Burada onların sayı 3,3 milyona çatırdı. Müharibədən sağ çıxanların isə cəmi 380 min olduğu təxmin edilir. Bunların da əksəriyyəti 1939-cu ildə Almaniya və SSRİ Polşanı bölüşdürərkən SSRİ-nin tutduğu ərazidə yaşayan və hansısa səbəblərdən ölkənin içərilərinə sürgün olunanlar idi. Əvvəlki yerlərində yaşayanlar isə 1941-ci ildə sovet-alman müharibəsi başlayarkən almanların işğalı altına düşdülər və sonrakı illərdə məhv edildilər. Ümumiyyətlə, İkinci dünya müharibəsi illərində öldürülən 6 milyon yəhudinin yarısı Polşa yəhudiləri idilər.
Polyakların Holokostda iştirakı ən mürəkkəb mövzulardan biridir. Bir yandan özlərinə də antisemitizm yad deyildi. Bəzən almanları gözləməyib özləri qətliam törədirdilər. Məsələn, Yevdabne kəndində 340-350 yəhudini polyaklar qətlə yetirdilər. Almanlar isə sadəcə müşahidə etdilər.
Bundan əlavə Yevdabne kimi kütləvi olmayan qətllər, ayrı-ayrı cinayətlər baş verirdi. Bəzən yəhudi qonşusunun var-dövlətinə gözü düşən polyak onu öldürür və əmlakını məimsəyirdi. Bəzən gizlənən yəhudilər barədə almanlara xəbər verirdilər. Bəzən pul müqabilində zəngin yəhudilərə sığınacaq verir, onlara ərzaq qat-qat baha qiymətə satılır, pulları qurtarandan sonra qovurdular. Güman edilir ki, ən azı 10 min yəhudi polyakların qurbanı olub. 20 min və daha böyük rəqəmlər də səsləndirilir.
Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, almanların yəhudilərə sığınacaq verənlərə qarşı repressiyaları da çox dəhşətli idi. Belələri bütün ailə üzvləri ilə birlikdə güllələnirdilər. Bu səbəbdən də sığınacaq verməkdən imtina edənlərin halını anlamaq mümkündür.
Bununla belə, yəhudilərə təmənnasız, öz həyatını təhlükəyə atıb yardım göstərən polyaklar az deyildi. 350 minə qədər polyakın yəhudilərin xilasına az və ya çox dərəcədə töhfə verdiyi söylənilir. Belə əməllərinə görə 5 mindən çox polyak güllələnib.
1942-ci ildə sırf yəhudilərin xilası üçün çalışan “Jeqota” adlı təşkilat yaranır. Londondakı mühacir Polşa hökumətinin maliyyələşdirdiyi bu qurum minlərlə yəhudini xilas edir.
İsrailin “Yad Vaşem” Fəlakət və Qəhrəmanlıq institutunun yəhudilərin xilasına görə verdiyi “Dünya xalqlarının dürüstü” adına layiq görülənlərdən 7717 nəfəri polyakdır. Bu da bütün xalqlar arasında ən yüksək göstəricidir.
Lantsut şəhəri yaxınlığındakı Markova kəndində yaşayan Viktoriya və Yuzef Ulma da həyatlarını riskə ataraq yəhudilərə kömək edirdilər. Onlar 1942-ci ilin sonlarından iki ailədən ibarət səkkiz yəhudini gizlədirdilər. Ancaq 1944-cü ilin martında işin üstü açıldı.
Ulma ailəsinin yəhudiləri gizlətməsini almanlara onların əli altında polisdə işləyən Vlodizemej Les adlı şəxs xəbər verdi. Kəndə gələn nasistlər əvvəlcə yəhudiləri, sonra Yuzefi və səkkiz aylıq hamilə arvadı Viktoriyanı, axırda da onların 1,5-8 arası yaşları olan 6 uşağını güllələdilər.
Vlodizemej Les Polşa müqavimət hərəkatının üzvləri tərəfindən 6 ay sonra öldürüldü.
Almanların tutduğu qorxunc divana baxmayaraq Markova kəndində 21 yəhudi polyaklar tərəfindən gizlədilərək müharibəni sağ-salamat başa vurdu.
“Yad Vaşem” təşkilatı 1995-ci ildə Ulma ailəsinə “Dünya xalqlarının dürüstü” adını verdi.
Yadigar Sadıqlı
