Son 100 ildə dünyada yaşanan müharibələr yeni nəsil hərbi texnologiyaların yaradılmasına təkan verdi. Soyuq müharibə dövründən meydana çıxmağa başlayan robot platformalar bu gün mina və bombaların zərərsizləşdirilməsi, rabitə, müşahidə-nəzarət, təchizat və döyüşçü rolunda çıxış etməkdədirlər. Sonuncu – döyüşçü robotların yaradılmasında məqsəd hərbi əməliyyatlarda insan resursunu qorumaq, şəxsi heyət arasında itkiləri minimuma endirməkdir. Artıq son onillikdə döyüşçü robotlar bəzi ölkələrin silahlı qüvvələrində öz yerlərini alıb və istifadə olunmaqdadır.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin hərbi sənaye qurumları döyüşçü robotların yaradılması istiqamətində elmi araşdırmaları 20-ci əsrin ortalarından genişləndirməyə başlayırblar. 1931-cı ildə SSRİ-də ölkə başçısı İosif Stalinin əmri ilə T-26 tankının bazasında TT adlı məsafədən idarə olunan tank yaradılır. Radio rabitə sayəsində idarə olunan tankın istehsalı 1940-cı ilə qədər davam edir və bu müddət ərzində Sovet Ordusu üçün 61 ədəd TT tankı istehsal olunur. Finlandiya-SSRİ müharibəsində sınaqdan çıxarılan tankların istehsalı proqramında fasilə yaranır və İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması ilə SSRİ-də teletankların yaradılması prosesi dayandırılır.
Almaniya isə İkinci Dünya Müharibəsi illərində “Qoliaf” adlandırılan özüyeriyən minaların yaradılmasına start verir. Lakin sonradan özüyeriyən minanın sürətinin az olması, keçid qabiliyyətinin zəifliyi, maya dəyərin baha olması və digər amillər bu məhsulun istehsalının dayandırılmasına gətirib çıxarır.
Müharibədən sonra – 20-ci əsrin ikinci yarısında da robot texnikaların yaradılması istiqamətdə bir sıra işlər görülür. Lakin yaradılan məhsulların böyük hissəsi kəşfiyyat və minatəmizləmə funksiyasını yerinə yetirə bilir.
XXI əsrin əvvəllərindən döyüçü robotların yaradılması üzrə araşdırmalara daha çox diqqət ayırılması müşahidə olundu. İraq, Əfqanıstan, Yəmən, Ukrayna və Suriyada gedən lokal münaqişələrdə bu robotlar praktiki olaraq istifadə edilib, bir növ döyüş sınaqlarını keçirilib.
ABŞ
Təkcə 2007-2013-cü illərdə ABŞ Müdafiə Nazirliyi bu layihələrə 4 milyard dollar vəsait yönəldib. “Foster-Mille” şirkəti 2007-ci ildə iriçaplı pulemyotla təchiz olunmuş TALON SWORDS (Special Weapons Observation Reconnaissance Detection Systems) adlı döyüşçü robotun ilk nümunəsini testlər üçün ABŞ Ordusuna təqdim edib. İraqdakı hərbi əməliyyatlarda uğurla sınaqdan çıxarıldıqdan sonra ABŞ Silahlı Qüvvələri döyüş robotlarından ibarət bölmənin yaradılmasına başlanıldığı da bəyan edib. Şəhər şəraitində istifadə üçün nəzərdə tutulan TALON robotları qumlu, sulu və qarlı vəziyyətdə, o cümlədən pilləkənləri qalxıb-düşmək kimi hərəkətlər etmək qabiliyyətinə də malikdir. Maşının akkumulyatoru 8,5 saat fasiləsiz işləməyə, gözləmə vəziyyətində isə 7 sutka qalmasına imkan verir. TALON üzərindəki optik cihazlarla 1 km məsafədə ərazini müşahidə etməyi bacarır. Çəkisi 45 kq təşkil edən SWORDS M16 yarımavtomat tüfəng, 5,56 mm-lik SAW M249, 7,62 mm-lik M240 pulemyotu, “Barrett” M82 snayper tüfəngi və qumbaraatanlara silahlandırıla bilər. ABŞ-da ilk uğurlu döyüş robotu sayılan “Gladiator”un yaradılması 1993-cü ildən TUGV (Tactical Unmanned Ground Vehicle) proqramı çərçivəsində “Lockheed Martin” və Karneqi-Mellon Universitetinin birgə əməkdaşlığı ilə həyata keçirilib. Piyada qüvvələrə döyüş əməliyyatında dəstək vermək üçün təyinatlandırılmış “Gladiator”un silahlanmasına 12,7 mm-lik pulemyot, optik müşahidə sistemi və tüstü qumbaraatanı daxil edilib.
DARPA-nın (Defense Advanced Research Projects Agency – Müasir və perspektiv texnologiyaların dəstəklənməsi agentliyi) dəstəklədiyi layihə çərçivəsində yaradılmış “Crusher”in uzunluğu isə 5, hündürlüyü 1,5 metr, çəkisi isə tam komplektləşmədə 6 tondur. Maşının 6 təkəri var və onların hər biri ayrı-ayrılıqa asma və 250 at gücünə malik elektro mühərriklə təchiz edilib. “Crusher” iri çaplı pulemyot və kəşfiyyat kompleksi ilə təchiz edilib.
ABŞ-da yaradılan çoxfunksiyalı APD (Autonomous Platform Demonstrator) robotu isə faktiki olaraq “Crusher”in davamı hesab olunur. Bu robot oxşarından keçid imkanına və mühərrikin gücünə görə fərqlənir. APD-nin sürəti 80 km/saatdır. FCS (Future Combat System) proqramı çərçivəsində yaradılan APD-nin yaxın illərdə ABŞ Silahlı Qüvvələrinin əsas döyüş robotu olacağı nəzərdə tutulur. Robotun silah arsenalına hansı kalibirli atəş vasitələrinin daxil olacağına isə hələ aydınlıq gətirilməyib. Qeyd olunan platformanın modernləşməsi prosesi hələ də davam etdirilir. İstehsalçı mütəxəssislərin sözlərinə görə, adıçəkilən robotun silahlı qüvvələrə verilməsi prosesinə 2020-ci ildən başlanılacaq.
Estoniya
Estoniya Silahlı Qüvvələrinin sifarişi ilə “Milrem” şirkəti tərəfindən yaradılmış THeMIS döyüşçü robotu müxtəlif şirkətlərin (ST Kinetics ADDER, ASELSAN “Sarp”) istehsalı olan silah qüllələri ilə silahlandırılır. Elektrik mühərrik ilə robot 10 saat hərəkət edə bilir. ADDER döyüş modulunun üzərində CIS 50MG iri çaplı pulemyot inteqrasiya edilib. 750-1000 kq yük daşıya bilən robotun sürəti 24-35 km/saatdır. Qurğunun döyüş modulu 360 dərəcədə müşahidə apararaq 1,8 km-də hədəfi vura bilir.
Böyük Britaniya
Böyük Britaniyanın “BAE Systems” şirkətində yaradılan “Black Knight” (Qara cəngavər) döyüş robotunun ilk nümunəsi 2007-ci ildə təqdim olunub. Ötən 10 il ərzində “BAE Systems”in mütəxəssisləri “Black Knight”in mükəmməlləşdirilməsi üzərində bir sıra işlər həyata keçiriblər. Əsas proses UGV (Unmanned Ground Vehicle – pilotsuz yerüstü maşın) proqramı çərçivəsində reallaşdırılıb. Döyüş robotunun yaradılmasında M2 “Bradley” piyadanın döyüş maşınının (PDM) bir sıra komponentlərindən istifadə olunub. “Black Knight”in ilk baxışdan tanka bənzətsələr də fəaliyyəti PDM-ə uyğundur. “Black Knight”in uzunluğu 5 m, eni 2,44 m, hündürlüyü 2 metrdir. Maşının çəkisi 9,5 tona qədərdir.
“Black Knight” “Caterpillar” şirkətinin 300 at gücü olan mühərriki ilə təchiz edilib. Tırtıllı şassi maşının korpusuna 5 vərdənə ilə birləşib. Döyüş robotu şossedə 77 km/saatla hərəkət edə bilir. “Black Knight”in silah arsenalına M2 “Bradley”nin M242 topu və 7,62 mm-lik M240 pulemyotu aiddir. Maşının üst hissəsinə çoxlu sayda kiçik ölçülü kameralar quraşdırılıb. Bundan başqa maşının ön hissəsinə 4 ədəd stereopik kamera yerləşdirilib. Bu operatorun maşını görməsi üçün nəzərdə tutulan kameralardır. “Black Knight” qülləsinə 4 ədəd lazer radar inteqrasiya olunub. Bu isə horizontal və vertikal formada ərazini müşahidə etməyə imkanı yaradır. Qüllənin ən yuxarı hissəsinə isə quraşdırılan kamera hədəfi görüb, nişan almaq üçündür. Həmin bölmədə GPS sistemin fəaliyyəti üçün xüsusi antena da yerləşdirilib. Maşındakı bütün qurğulardan alınan informasiyalar ROCS (Robotic Operator Control Station – Robotun idarə edilməsi stansiyası) sisteminə toplanır. Bu isə operatorun prosesə nəzarət etməsinə yardım edir. Hazırda “Black Knight” test mərhələsinə daxil olub.
İsrail
İsrail dünyada ən çox hərbi əməliyyatlar həyata keçirən ölkələrdən biri hesab olunur. Məhz, bu səbəbdən də İsrail yüksək texnologiyalardan istifadə etməklə öz hərbi imkanlarını daim gücləndirməyə çalışır. Bu məqsədlə də İsrail robotexnik məhsulların silahlı qüvvələrdə tətbiqinə dair bir sıra proqramlar həyata keçirməkdə davam edir. İsrailin belə şirkətlərindən biri də “Elbit Systems”dir. Bu şirkət artıq neçə illərdir universal kəşfiyyat robotexnik platformaların yaradılmasına dair layihələr reallaşdırır. Belə məhsullardan biri də “Elbit Systems”in “Galileo” şirkəti ilə birgə yaratdığı “Viper” robotudur. “Viper” şassisinin konstruksiyasına görə, yüksək sürətlə hərəkət edə, həmçinin hündürlüyə, pilləkənə və səkiyə qalxa bilir. “Viper” iki – transformalı və üçbucaq tırtıldan ibarətdir. Bu da hərəkət zamanı müvazinətin qorunmasına və manevrli olmağa imkan verir. Distants idarə olunan robota foto və səs kamerası, o cümlədən yüksək hissiyatlı mikrofon yerləşdirilib. Bütün bu qeyd olunan məlumatlar qurğular vasitəsilə operatora ötürülür. “Viper” əməliyyatdan sonra dislokasiya yerinə opreatorun köməkliyi ilə deyil, özü qayıda bilir. Universal “Viper” təkcə kəşfiyyat və döyüş aparmaq məqsədi ilə deyil, həmçinin insan üçün çətin olan yerlərdə mina təmizləmə əməliyyatlarında da istifadə edilir. “Viper”in çəkisi, ölçüsü və digər bu kimi amillər İsrail istehsalı olan robota şəhər şəraitində hərəkət etmək, kəşfiyyat aparmaq imkanı verir. Hazırda “Viper”in səssiz hərəkət etməsi üçün üzərində müəyən modernləşmə işləri aparılır. Bu modernləşmədən sonra silah arsenalı gücləndiriləcək və robot daha uzaq hədəfləri məhv edə biləcək. Hazırda silahlanmada mövcud olan “Viper”in çəkisi 11,4 kq, uzunluğu 46 sm, eni 46 sm, hündürlüyü isə 23 sm-dir. Robot 9 mm-lik lazer nişangahlı avtomatik tapança ilə silahlandırılıb.
Rusiya
2007-ci ildən döyüşçü robot sistemlərinin yaradılması istiqamətində işlərə başlayan Rusiya hərbi sənayesi bəzi nailiyyətlərə imza atmağa nail olub. Rusiya istehsalı olan bu robotlar Çeçenistanda və Suriyada hərbi əməliyyatlarda praktiki olaraq istifadə edilib. Rusiya Müdafiə Nazirliyi bəyan edib ki, 2017-ci ildən başlayaraq silahlanmaya verilən döyüş robotları 10 ildən sonra bütün qoşun növlərini əhatə edəcək.
“Uran-9” isə bu prosesin başlanğıcıdır. 2016-cı ildə “Rosoboroneksport” Dövlət Şirkəti çoxfunksiyalı “Uran-9” robot kompleksinin də təqdimatını keçirib. Elə həmin il bu döyüş robotunun müharibə şəraitində sınaqları da reallaşıb. “Uralvaqonzavod” Elmi-İstehsalat Şirkətinin hazırladığı “Uran-9” robotunun ağırlığı 10 ton təşkil edir. Döyüş robotu 30 mm-lik top, iri çaplı pulemyot, tank əleyhinə mərmilər və “İqla” raket əleyhinə komplekslə təchiz olunub. “Uran-9”un əsas vəzifəsi distans kəşfiyyat aparmaq və döyüş zamanı hərbi bölmələrə dəstəkdir. Robot xüsusi mobil idarəetmə məntəqəsindən idarə olunur. Döyüş robotu T-14 “Armata” tankının şassisi üzərində yaradılıb. Maşın 260 at gücünə malik dizel KaMAZ mühərriki ilə təchiz edilib. Mütəxəssislərin fikrincə, “Uran-9” modernləşmədən sonra 8 km məsafədə hədəfi məhv etmək imkanına malik olacaq. Bundan başqa Rusiya Silahlı Qüvvələrində robotlaşdırılmış daha bir neçə kompleks də mövcuddur.
Hal-hazırda Rusiya Ordusu üçün “Uran-9”la bərabər müxtəlif qabarit və silah yüklərinə malik robotların yaradılması və sınaqları davam edir. Bu robotlardan “Platforma-M” döyüş əməliyyatları ərazisində düşmənlə kontakda olmadan ərazidə patrul xidmətini aparmaq, vacib obyektlərin mühafizəsini həyata keçirmək, o cümlədən kəşfiyyat aparmaq üzrə təyinatlıdır. Qurğunun üzərinə inteqrasiya olunmuş qumbaraatan və pulemyot avtomatik rejimdə fəaliyyət göstərir. “Proqress” istehsalat müəssisəsi tərəfindən yaradılan “Platforma-M” tırtıl üzərində platformaya malik universal döyüş robotu hesab olunur. Robotun silah və digər vacib avadanlıqlarla birgə ümumi çəkisi 800 kq-dır. Aparatın uzunluğu 1,6 m, eni 1,2 m, hündürlüyü isə 1,2 m-dir. “Platforma-M”in “görmə” qabiliyyəti 1500 metr, sürəti 12 km/saatdır. 10 saat hərəkət etmə qabiliyyətinə malik “Platforma-M”in pilotsuz uçuş aparatı (PUA) daşıma funksiyası da mövcuddur. “Platforma-M” pulemyot, AQS-30, tank əleyhinə raket kompleksi “Kornet”, elektro-optik cihazlar – “Fara”, termal, məsafəölçən, videokamera və digər kəşfiyyat təyinatlı qurğularla təchiz olunub. Maşına minatəmizləmə, təşviqat məqsədli qurğular da inteqrasiya edilə bilir.
Rusiya müdafiə sənayesi kompleksinin daha bir döyüş robotu “Volk-2” zəngin silah arsenalına malikdir. 1 ton çəkisi olan bu döyüşən robot “Kalaşnikov”, “Kord” və “Utyos” pulemyotları, lazer məsafəölçən, hiroskopik stabilizatorla təchiz edilib. “Volk-2”nin sürəti 45 km/saatdır. Robot istənilən havada öz sürətini saxlamaqla döyüş aparmaq imkanına malikdir. Maşının idarəetmə məsafəsi 10 km, iş prosesi 10 saatdır.
Bu ölkənin hərbi sənayesinin məhsulu olan “Strelets” döyüş robotu isə kompakt və yüngül olması ilə digərlərindən fərqlənir. Bu döyüşən robot da tırtıl üzərində yaradılıb. Yüngül pulemyotla silahlandırılmış “Strelets” şəhər şəraitində əməliyyatlarda istifadə olunur. Bu robotun üstünlüklərindən biri də pilləkənləri çıxmaq qabiliyyətinə malik olmasıdır. Bu isə şəhər şəraitində döyüş aparılması üçün mühüm amillərdən biridir.
МРК-27BT döyüş robotu 2009-cu ildə ictimaiyyətə təqdim olunub. Bu robot döyüş ərazisində hərbçi tələfatının çox olacağı ehtimal olunan ərazilərdə istifadə edilməsi üçün yaradılıb. Döyüş robotu eyni vaxtda 3 növ silahdan atəş açmaq və hücum etmək imkanına malikdir. Robot “Şmel” reaktiv atəş sistemi, 2 ədəd RŞQ-2 qumbaraatanı, “Peçeneq” pulemyotu, 6 ədəd kassetli tüstü qumbarası ilə təchiz edilib. Robot xüsusi pult vasitəsilə kənardan idarə olunur. МРК-27BT rabitə teli vasitəsilə 200 metrdən, radiovasitə ilə isə 500 metrdən idarə edilə bilir. Robot fasiləsiz 4 saata qədər çalışa bilir. Bundan başqa döyüş robotu mərkəzi operatorun prosesi izləməsi üçün videokamera ilə də təchiz olunub.
Rusiyanın “Kalaşnikov” Dövlət Şirkətində tırtıllı platforma üzərində yaradılan “Soratnik” adlı robot maşın adıçəkilən ölkənin Müdafiə Nazirliyinin sifarişi əsasında hazırlanıb. “Soratnik” kəşfiyyat, patrul, ərazinin mühafizəsi, minatəmizləmə və digər hərbi təyinatlı məqsədlər üçün istifadə olunur. Kompleks hərbi əməliyyatlarda atəş dəstəyini də yerinə yetirə bilir. Bundan başqa robot-maşın döyüş meydanına sursat daşınması və təxliyyə məqsədli də istifadə edilir. “Soratnik” müdafiə vasitələri və rabitə sistemləri ilə də təchiz olunub. Bu qurğular passiv vəziyyətdə 10 sutka çalışır və 2,5 km məsafədə hədəfi müəyyənləşdirir. Distans istifadədə maşın 10 km məsafədə idarə olunur.
Belarus
Belarus müdafiə sənayesi kompleksi döyüşən robotların yaradılması işlərinə son illərdə başlayıb. Bu sahədə geniş təcrübəyə malik olmasa da Belarus döyüşən robotların yaradılması sahəsində perspektivli ölkələrdən sayılır.
Bu ölkənin hələ ki, yeganə məhsulu olan “Adunok-M” (müşahidə-atəş kompleksi) döyüş robotu müdafiə, düşmən qüvvələrini bloklama üzrə proqramlaşdırılıb. Kompleksi həmçinin strateji obyektlərin mühafizəsi üçün də istifadə etmək mümkündür. “Adunok-M” üzərində döyüş modulu yerləşdirilmiş təkərli şassidən ibarətdir. “Adunok-M” fiberoptik, tel və radioəlaqə vasitəsilə rabitə qura bilir. Robot maşının döyüş modulunu idarə edən blok optik-elektron və elektro-hesablayıcı sistemdən ibarətdir. Bu modul vasitəsilə “Adunok-M” hədəfi istənilən hava şəraitində tapır, izləyir və məhv edə bilir. Robot 2 km məsafədə mövcud olan 10 hədəfi yadda saxlayaraq, məhv etmək imkanına malikdir. “Adunok-M” baxış və məhv etmə sektoru horizontal 360 dərəcə, vertikal -20 və ya +60 təşkil edir. “Adunok-M”in silah arsenalına 7,62 mm kalibirli PKT pulemyotu, 12,7 mm-lik “Krod” və ya “Utes” pulemyotu, 30 mm-lik AQ-17A və AQ-30 avtomatik qumbaraatan daxildir. Kompleks günəş batareyası ilə təchiz edilib ki, bu da robotun fasiləsiz elektriklə təminatına imkan yaradır.
Ukrayna
Ukrayna da bu sektorda ilk addımlarını atır. Lakin artıq bu ölkə döyüşən robotların yaradılması işində müəyyən uğurlara imza atıb. Ölkə ərazisində gedən müharibə döyüşən robotların yaradılması prosesini birazda sürətləndirib. Burada Ukraynanın “Spetstexnoeksport” şirkətinin yaratdığı “Fantom” döyüş robotunun adını çəkmək olar. İlk dəfə bu ilin fevralında İDEX-2017 sərgisində nümayiş olunan “Fantom” 400 kq zəruri yükdaşıma qabiliyyətinə malikdir. “Fantom” 12,7 mm-lik pulemyot, o cümlədən tank əleyhinə 4 ədəd raket kompleksi ilə təchiz olunub. Maşın 5 km-ə qədər məsafədə hədəfə atəş aça bilir. Döyüş robotu infraqırmızı optik sistemlə və bundan başqa 10 km məsafədə yerinin təsbit olunması üçün GPS avadanlıqla təchiz olunub. “Fantom” artıq sınaq mərhələlərini arxada qoyub və test prosesi müsbət xarakterizə edilib. Maşının nə zamandan seriyalı istehsalına başlanılacağı isə hələ məlum deyil.
Ramil Məmmədli
Xəzər Müdafiə Tədqiqatları Mərkəzinin rəhbəri, hərbi ekspert
