İraqla müharibə başa çatdıqdan sonra, ABŞ və qərb ölkələri ilə münasibətləri daha da kəskinləşməyə başlayan İran 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən hava hücumundan müdafiə sisteminin qurulması, bu istiqamətdəki boşluqların aradan qaldırılması işlərinə başlanıb.
Hava hücumundan müdafiə və ölkənin hava məkanına nəzarətin təşkili məqsədi ilə İran 90-cı illərin əvvəllərində Rusiyadan S-200VE zenit-raket kompleksi (ZRK) ilə yanaşı “Oborona-14” radarı, 1998-2002-ci illər arasında Çindən 300 km müşahidə radiusuna malik 6 ədəd JY-14 radarı, Belarusdan “Vostok-E” radarı, 2008-2009-cu illərdə yenə Rusiyadan bir neçə ədəd 1L119 “Nebo-SVU” iki koordinatlı aktiv fazalı antenaya malik radar, 2013-cü ildə “Kasta-2E2” üçkoordinatlı radar və 1L122 “Avtobaza” radiotexniki kəşfiyyat sistemləri əldə edib. Beynəlxlaq embarqoların fonunda “dinc dayanmayan” İran bu radiolokasiya sistemlərinin istifadəsindən əldə olunan təcrübə nəzərə alınmaqla özünün milli radar sistemlərinin yaradılması ilə məşğuldur.
İran hərbi rəsmilərinin sözlərinə görə, hazırda yerli müəssisələr tərəfindən 10-dan artıq müxtəlif yeni radar sistemlərinin layihəsi üzərində işlənilir. Galium-Nitrat (GaN) texnologiyasına əsaslanan radarların yaradılması üzərində çalışan İran müəssisələri bu istiqamətdə Çin, Şimali Koreya, Rusiya və Belarusun müəssisələri ilə yaxından əməkdaşlıq edirlər.
İranın keçmiş müdafiə naziri, briqada generalı Hüseyn Dehqan mediaya açıqlamasında ölkəsinin 1500-2000 km radiusa malik radarlara sahib olacağını bildirib. 2014-cü ilin dekabrında isə rəsmi Tehran ölkə ərazisində ilk dəfə olaraq kosmik radarların tikintisinə başlanıldığını elan edib. İranın “Hatəm ül-Ənbiya” (Khatam ul Anbia) hava hücumundan müdafiə qüvvələrinin keçmiş komandanı, briqada generalı Fərzad Esmayeeli isə artıq ölkəsinin 2500 km radiusa malik radar sistemlərini mənimsədiyini açıqlayıb. Esmayeelinin sözlərinə görə, 2015-ci ildə “Sephər” (“Sky”) adı verilmiş 2500 km mənzilə sahib kosmik radar faktik olaraq işə salınıb.
Hazırda müşahidə radiusunun 3000-3500 km-ə çatdırılması üçün üzərində işlər aparılan, İranın hava və raket hücumlarından müdafiəsinin “tacı” sayılan bu radar İsrailin hava məkanına belə nəzarət imkanı vermiş olacaq.
Yeni radarların istifadəyə daxil edilməsi ilə əlaqədar olaraq İran hava hücumundan müdafiə qüvvələrinin istifadəsində yer alan köhnə sistemlərdən imtina edilir. Bu çərçivədə 2013-cü ildə İran ABŞ-dan 1970-ci illərdə alınmış AN /FPS-100, AN/FPS-88 radarları və AN/FPS-89 radiohündürlük ölçənləri, həmçinin Böyük Britaniyadan alınmış “Green Ginger” sistemlərini, Tip-88 (S-330) radarlarını və Tip-89 (S-404) radiohündürlük ölçənlərini döyüş növbətçiliyindən çıxardığını bəyan edib.
İranın yeni radar sistemləri və onların texniki-taktiki göstəriciləri barədə informasiyalar olduqca məhduddur.
İran Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələrinin silahlanmasında geniş yer alan TM-ASR-1 (“Kashef-1” və “Kashef-2”) iki koordinatlı radarların istehsalı 1990-cı ildən “SAIran Electronic Industries” (Shiraz Electronic Industries – SAİRAN) təşkilatının müəssisələrində həyata keçirilir. Bu mobil radarlar S-diapazonda işləyir. Otuz dəqiqə ərzində döyüşə hazır vəziyyətə gətirilən “Kashef-1” açıqlanan rəsmi məlumatlara görə, 150 kilometrə (hündürlük üzrə 14 km) qədər hava hədəflərinin aşkar etmə uzaqlığına və eyni anda 100-ə qədər hədəfi müşaiyət etmə qabiliyyətinə malikdirlər.
Qeyd edək ki, zahirən və xarakteristikalarına görə adıçəkilən İran radarı Çin istehsalı olan YLC-6 radarına daha çox bənzəyir. Bu radarın 2000-ci illərin ortalarında ilk nümunəsi təqddim olunmuş “Kaşef-2” versiyasının isə hava hədəflərini aşkaretmə uzaqlığı 200 kilometrə, müşaiyət olunan hədəflərin sayı 1000-ə qədər artırılıb. Hazırda “Kashef- 1” TM-ASR-1 (Air Surveillance Radar -1) indeksi ilə ixrac üçün təklif olunur. “Kashef-2” modifikasiyası isə quraşdırma və sökmək üçün lazım olan vaxtı azaltmaq məqsədi ilə 3 hissədən ibarət antenaya malikdir. Radar 30 kW gücdən istifadə edir.
İranın yerli müəssisələrində Sovet P12/18 radiolokasiya stansiyalarının əsasında işlənib hazırlanmış “Matla ul-Fajr-1” və“Matlaul Fajr-2” üç koordinatlı radarlar VHF dalğa diapazonunda işləyir. “Matla al-Fajr-1” radarının hava hədəflərini aşkaretmə uzaqlığı 300 kilometrə qədər, hündürlük üzrə 20 km-dir.
2010-cu ildə İran Hava Hücumundan Müdafiə komandanı bu yeni radarın cənub zonasında istifadə olunan köhnə qərb (AN/TPQ- 88/100) radarlarını əvəz etdiyini, onların İran körfəzinin üzərindəki hava məkanını praktik olaraq tam bağladığını açıqlayıb.
İsfahan Texnologiya Universitetinin iştirakı ilə hazırlanmış və ilk nümunəsi 2012-ci ildə təqdim olunmuş “Matlaul Fajr-2” radarı isə 480 km radiusa malikdir. Tam açıldıqda 2 antenadan ibarət sistemin hündürlüyü 8 metrə çatır. Bütün sistem, antenalar, quraşdırma alətləri, komanda-nəzarət cihazları, rabitə cihazları və elektrik generator mobillik üçün bir nəqliyyat vasitəsinin bazasında yerləşdirilib. Hər iki radar uçuş aparatları ilə yanaşı ballistik raketləri və stels texnologiyalı uçuş vasitələrini aşkarlamaq, onların hərəkətini izləmək kimi geniş imkanlara sahibdir.
SAİRAN tərəfindən yaradılmış və istehsalı davam edən BSR-1 (Bistatic Surveillance Medium Range Radar) radarında istehsalçı təşkilatın təqdimatında qeyd olunduğuna görə, yeri təyinetmə metodundan istifadə edilir. Bu radarın siqnal göndərən və qəbul edən antenaları müxtəlif yerlərdə bir-birindən məsafəli yerləşir. Radarın qəbuledici antenası passiv rejimdə işləyir ki, bu metod da daha çox hədəfi effektiv şəkildə açkarlamağa imkan verir. BSR-1 radarının aşkaretmə radiusu 120 km-ə qədər, uzaqlıq üzrə koordinatların dəqiqliyi 150 metr, azimut üzrə 2 dərəcədir.
İranın ilk passiv radarı sayılan və 2011-ci ildə keçirilmiş hərbi paradda nümayiş etdirilən “Alim” istehsalçıların açıqladığı məlumatlarda mübaliğə olmazsa, ABŞ istehsalı olan AGM-88 antiradar raketləri tətbiq olunduğu şəraitdə belə istifadə oluna bilir. Mənzili 250-300 km olan radar aşağı hündürlükdə və aşağı sürətlə uçan texnikaları izləməyi bacarır.
İranın yaxın mənzilli “Arash-2” radarı 33 000, “Keyhan” adlı ikiölçülü
radarı isə 100 min fut yüksəklikdə hədəfləri və casus təyyarələri izləməyə imkan verir. Bu radarlar İran Silahlı Qüvvələrinin “Hadi” hava hücumundan müdafiə sisteminə inteqrasiya olunub. Artıq 4 ədəd “Arash-2” radarı İran hava hücumundan müdafiə sistemində yer alır.
İran hərbi sənayesinin Rusiya istehsalı olan “Qamma-DE” radarının dizaynı əsasında yaratdığı ilk aktiv fazalı barmaqlıqlara malik “Najm 802” və “Kasta-2” radarının əsasında hazırladığı “Kavosh” radiolokasiya stansiyalarının texniki göstəriciləri barədə geniş məlumatlar mövcud deyil.
Təxminən 2018-ci ildə təqdimatı keçirilmiş “Qaem Ale Məhəmməd” adlı radar sisteminin sayəsində İran Silahlı Qüvvələrinin müşahidə və nəzarət imkanları 1000 km-dək artırılıb. Bu radarla yanaşı cari ilin sentyabrında İran hərbi sənayesi digər radarllardan yayınan hədəfləri aşkarlamaq və elektron hərbi müdaxiləyə qarşı mübarizə aparmaq üçün “Nazir” və “Binə” adlı daha iki radarını nümayiş etdirib. 800 km mənzilə malik “Nazir” radarı digər radarlardan yayınan və aşağı hündürlükdə uçan hədəfləri, habelə uzun mənzilli anti-radar raketləri yüksək dəqiqliklə aşkarlamağı bacarır. Eyni zamanda bu radarlar radioelektron mübarizə vasitəsi kimi də tətbiq edilə bilir. Rəsmi məlumatlara görə, hər iki radar İranın cənub-şərqindəki dağlıq və düzənlik rayonlarda quraşdırılıb. General Esmayeelinin sözlərinə görə, hər iki radarda dəyişən tezliklər və düşmən tərəfindən alına bilməyən xüsusi lentlər qurulub. Bu radarlar İran sərhədlərindən uzaq məsafələrdə PUA-ları, o cümlədən gizli hədəfləri, kiçik təyyarələri və digər radarları aşkarlamağa imkan verir.
İranın “Fəth-14” adlı digər yeni radarı isə 600 km müşahidə radiusuna malikdir. İstehsalçı müəssisənin rəhbərliyinin açıqlamalarına görə, “Fəth-14” yüksəklikdən uçan kiçik ölçülü hədəfləri dəqiqliklə aşkarlamağı və izləməyi bacarır.
Əhvaz şəhəri yaxınlığında geniş ərazidə inşa edilmiş aktiv fazalı antenalara malik “Qadir” adlı digər yeni radar rəsmi məlumatlara görə, hətta mikro ölçülü hava vasitələrini aşkarlamağa imkan verən texnologiyaya sahibdir. Geniş dalğa diapazonunda çalışan bu radar təyyarələri 600 km, ballistik raketləri isə 1100 km uzaqlıqdan və 100 km hündürlükdə izləyir. Radar 360 dərəcə bucaq altında fırlana bilən 100-dən çox antena ilə təchiz olunub və bütün iqlim şəraitlərində istifadə edilə bilir. “Qadir” radarının yaradılmasına 2010-cu ildə başlanıb və bu seriyadan birinci radar 2011-ci ildə silahlanmaya qəbul edilib. Digər üfuq üstü radarlardan fərqli olaraq “Qadir” tezlik modulyasiyalı davamedici dalğalardan (FMCW) istifadə etmir. Bunun yerinə forma pulsasiya sistemindən istifadə edilir ki, bu da dalğaların müəyyən edilməsini çətinləşdirir.
SAIRAN şirkəti tərəfindən təqdimatı keçirilmiş “Qamar” adlı üçölçülü axtarış və nəzarət radarının texniki-taktiki göstəriciləri barədə geniş məlumatlar verilməsə də, sistemin 450 km radiusda aşağı və yuxarı hündürlükdə 100-dən çox uçuş aparatlını izləmək imkanına malik olduğu bildirilir. Adıçəkilən radar müxtəlif ağır silahlarla inteqrə olunmuş şəkildə çalışa bilmə xüsusiyyətinə sahibdir. İranın müdafiə nazirinə təqdimat zamanı bu radarın “Bavar-373” zenit-raket kompleksinin axtarış radarı olaraq istifadə olunacağı qeyd olunub.
“Mersad” ZRK-lərlə inteqrasiya şəklində çalışacaq “Hafez” adlı digər radar 250 km müşahidə radiusuna sahibdir. Bu üçölçülü radar “Iveco 450 Trakker” markalı nəqliyyat vasitəsinin üzərinə yerləşdirilib. İlk partiyası silahlı qüvvələrə təhvil verilmiş “Hafez”də parazit texnologiyaların və radioelektron mübarizə vasitələrinin tətbiqi şəraitində çalışa bilmə özəlliyinin olduğu bildirilir. Sistem eyni anda yüzə qədər hədəfi müşaiyət etməyə imkan verir.
İranın tam yerli istehsalı olan “Misak” və “Suruş” adlı iki yeni radar sisteminin bir neçə il əvvəl təqdimatı keçirilib. Bu sistemlər düşmənin 220 kilometr məsafədəki təyyarə və pilotsuz uçuş aparatlarını müşahidə etmək imkanına malikdir. Daşınan radar sistemləri insan nəzarəti olmadan aldığı siqnalları mərkəzə ötürə bilir. Yeni radar sistemləri artıq İranın Hərbi Hava Qüvvələrinin istifadəsinə verilib.
“Xələci Fars” və “Mürakib” radar sistemlərinin də İranın tam yerli istehsalı olduğu qeyd olunur. Bu sistemlər 800 kilometr radiusda uçan aviasiya vasitələrini – təyyarə və pilotsuz uçuş aparatlarını aşkar etmək imkanına malikdir. Sistem yüksək və aşağı səviyyələrdə uçan təyyarələrin böyüklüyünü də müəyyən edə bilər. Bu radar sistemləri İran körfəzi sahilində quraşdırılıb.
Araşdırmalar zamanı məlum olur ki, İranın hava hücumundan müdafiə sistemlərinin yaradılması proqramları əsasən Rusiya, Çin, Şimali Koreya, Belarus kimi ölkələrdən yeni hava hücumundan müdafiə sistemlərinin və radiotexniki vasitələrin satın alınması, 2000-ci illərin ortalarından başlayaraq bu sistemlərin adıçəkilən ölkələrin mütəxəssislərinin iştirakı ilə yerli müəssisələrdə yaradılması ilə həyata keçirilməkdədir. İran qeyd olunan istiqamətdə daha çox Çinin yolu ilə gedərək əlində olan mövcud sistemlərin əsasında onların yerli klonlarının yaradılması ilə məşğuldur.
Ramil Məmmədli
Xəzər Müdafiə Tədqiqatları Mərkəzinin rəhbəri, hərbi şərhçi
