Bu araşdırma Daxili Qoşunların Gəncədə yerləşən hərbi hissəsinin 1992 ci ilin iyul ayının 19-da düşmənlə qeyri bərabər döyüşə girərək Ağdərə rayonunun Həsənriz kəndinin müdafiəsi zamanı son damla qanınadək döyüş səngərini tərk etməyib “bir nəfər hamı üçün, hamı bir nəfər üçün, hamı Vətən üçün” şüarı ilə qəhrəmancasına həlak olmalarının 30 -cu ildönümünə həsr olunur!
Xocalıda törədilmiş soyqırımdan sonra Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Kəlbəcərin işğalı zamanı törədilmiş qətliamlar yəqin ki, miqyasına, qəddarlığına görə Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirdiyi ən dəhşətli, bəşəri cinayətlərdən biridir.1992-ci il aprelin 7-dən 8-nə keçən gecə Ermənistan silahlı birləşmələri Dağlıq Qarabağdakı separatçı erməni quldur dəstələrinin köməyi ilə Ağdaban və Çayqovuşan kəndlərinə qəfil hücum edərək 130-dan çox evi tamamilə yandırmış, 779 nəfər dinc sakinə divan tutmuş, 32 nəfəri amansızcasına qətlə yetirmiş, 8 nəfər 90-100 yaşlı qocanı, 2 nəfər azyaşlı uşağı, 7 nəfər qadın diri-diri odda yandırmış, 7 nəfər isə girov götürmüş (onlardan 2 nəfər haqqında bu gün də heç bir məlumat yoxdur) yaşlı, qoca, qadın, uşaq demədən dünyada görülməmiş ən qəddar üsullarla dinc əhalini qətlə yetirərək növbəti soyqırım aktı törətmişlər.
Belə əməllərinə görə müvafiq qarşılıq görməyən düşmən Kəlbəcərin tamamilə işğalı üçün planlar hazırlayır, bu planın əsas hissəsi kimi rayonu tam təcrid etmək üçün cənub istiqamətdə yerləşən yaşayış məntəqələrini ələ keçirməyə çalışırdılar.
Belə bir şəraitdə Daxili Qoşunların Gəncə şəhərində dislokasiya olunmuş əlahiddə polis taboruna Kəlbəcərə olunan düşmən hücumlarının qarşısını almaq üçün müəyyən sayda canlı qüvvə göndərilməsi tapşırığı qoyulur.
Bu məqsədlə tabor komandiri Sənan Əliyevin rəhbərliyi ilə ümumi sayı canlı qüvvə ilə 57 nəfər olan heyət Kəlbəcər rayonuna ezam edilir. Həmin qrup Yanşaq kəndində yerləşdikdən sonra düşmənin daha çox can atdığı, cənub-şərq istiqamətdən strateji baxımdan demək olar ki, Kəlbəcərin açarı sayıla bilən, inzibati bölgüsünə görə Ağdərə rayonunun Narınclar kəndinin müdafiəsinə cəlb olunması qərara alınır.
Narınclar kəndi Ağdərə rayonunun qərbində ucqar dağ kəndlərindəndir. Kənd Qırxqız, Pirdağı, Taxtabaşı dağları ilə əhatə olunub. Xaçınçay öz başlanğıcını bu dağlardan götürür. Narınclar kəndi Alban abidələri ilə zəngindir. Pirdağın zirvəsində pir yerləşir. Tarixi məlumatlara görə XII-XVIII əsrdə Xaçın məlikliyinə tabe olan kənd, 1813-cü ilin 12 oktyabr tarixində Rusiya imperiyası ilə Qacar dövləti arasında imzalanan müqaviləQarabağ xanlığının tərkibində Rusiyaya birləşdirilib.
El arasında Kolanı Narıncları kimi tanınan bu kənddə 60 ev olub və 314 nəfər yaşayıb. 1992-ci il iyulun 1-də ermənilər tərəfindən işğal edilərək tam dağıdılıb, 5 nəfər şəhid olub.
Narınclar kəndinin azərbaycanlılar yaşayan digər kəndlərdən çox aralı olması və müdafiə üçün şəxsi heyətin və vasitələrin kəskin çatışmazlığı şəraitində kəndin müdafiəsini təşkil etmək mümkün olmadığından bir müddətdən sonra Kəlbəcr briqadasının rəhbərliyi müdafiə qüvvələrini Zülfüqarlı istiqamətində geri çəkməli olur. Bu eyni zamanda briqada komandiri Zadir Rzayev tərəfindən böyük məharətlə planlaşdırılan və bir neçə gündən sonra həyata keçirilən uğurlu hücum əməliyyatına daha yaxşı hazırlaşmaq üçün vaxt qazanmaq demək idi.
Gəncə hərbi hissəsinin əsgərləri Qaragöl ətrafında, Aterkə hücumdan əvvəl. Foto Emin Quliyevindir
İyul ayının 3 də, saat 12 radələrində əsas qüvvələri və qərargahı Kəlbəcərin Qılınclı kəndində yerləşən 701 saylı briqada Ağdaban və Aterk kəndinin şimalındakı yuxarı yamaclara doğru hərəkət başlayır. Həmin istiqamətdə hərəkət üçün normal şərait olmadığından, hücum düşmən üçün çox gözlənilməz effekt verməli idi. 1992-ci il iyulun 4-9-da Azərbaycan hərbi hissələrinin ildırım sürətli hücum əməliyyatı nəticəsində Kəlbəcər istiqamətindən Aterk, Çapar, Umudlu, Zəylik kəndlərini, cənub şərq istiqamətdən isə Ağdərə şəhərini düşmədən azad edilir. Aterk kəndinin düşməndən azad edilməsində Gəncə hərbi hissəsinin ezmiyyətdə olan şəxsi heyəti bölük komandiri Elxan Salmanovun rəhbərliyi ilə birbaşa iştirak edirdi. Daha sonra isə elə Aterkin müdafiəsi də həmin bölüyə həvalə edilir.
Həsənriz Kəlbəcər rayonunun eyniadlı inzibati ərazi vahidində kənd. Həsənriz Tərtər çayının sol (şimal) sahilində, Həsənriz çökəkliyindədir. Sərsəng su anbarının və Tərtər- Kəlbəcər yolunun üstündə yerləşir. XIII əsrdə Xaçın knyazı Həsən Cəlalın adı ilə Həsənriz adlanmışdır.
Cavanşir qəzası 1 Yanvar 1903-ci illər xəritəsi. Həsənriz
Aterkdə olan DQ bölüyünün komandiri Rizvan Muradov olub. Briqada komandiri tərəfindən verilmiş döyüş tapşırığına əsasən DQ bölüyünün əsas vəzifəsi MN tərəfindən azad edilmiş yaşayış məntəqələrində komendat xidmətinin təşkil edilməsi, nəqliyyat vasitələrinin yoxlanması üçün nəzarət buraxılış məntəqələrinin yaradılması, eyni zamanda sızma yolu ilə əraziyə daxil olmuş kəşfiyyat diversiya qruplarının yerinin müəyyənləşdirilməsi, zərərsizləşdirilməsi məqsədilə arama-tarama işlərinin aparılması, azad edilmiş ərazilərdə qənimətçilərin, talançılığının qarşısının alınması və mövcud şəraitdən irəli gələn vəzifələrin icrası olub. Bu tapşırıqdan aydın olur ki, briqada komandanlağı həmin əraziyə düşmənin genişmiqyaslı hücumu variantını nəzərdən keçirməyib. Amma hadisələrin sonrakı inkişafı bunun dəhşətli nəticələrə gətiriən bağışlanmaz bir səhv olduğunu göstərdi. Ehtimal edirəm ki, müdafiənin təşkilinə laqeyd münasibətin əsas səbəblərindən biri də ATƏT in təkidi ilə iyul ayının 9 da atəşkəs rejiminə keçilməsi olub.
Bölükdə təxminən 75 nəfərdən ibarət olub. Şəxsi heyət yalnız avtomat silahlarla silahlanıb, çünki həmin dövrdə DQ silahlanmasında ağır silahlar demək olar ki yox idi. Aterkə ezam edilmiş şəxsi heyətin silahlanmasında isə hətta РПГ-7 qumbaraatanı, РПK tipli pulemyotlar və CВД kimi nisbətən uzaq məsafələri atəş və müşahidə nəzarətində saxlamağa imkan verən snayper tüfəngi də yox idi.
Sərsəng su anbarı
Bölüyün dayaq məntəqəsi kimi kənd evlərindən biri seçilib. Ərazi üzrə 701 saylı h/h-dən ümumi rəhbər təyin olunmuş Qəzənfər Məmmədov əsasən həmi məntəqədə yerləşibmiş. Bölük komandiri postlara təhlükə yarandığı zaman operativ köməklik göstərmək məqsədi ilə 10 nəfər daha hazırlıqlı əsgərdən ibarət ehtiyat qüvvə yaradıb. Lakin həmin yer düşmən artileriyası və onlarla birlikdə kəndin qərb istiqamətində yerləşən qəbirstannlıq tərəfdəki yüksəklikdə 20 nəfərlə mövqe tutmuş l-nt Yusif Qasımovun tağımı ilə bir yerdə yerləşiblər. Y. Qasımovun tağımı iki posta bölünmüşdü. Təxminən 10 nəfərdən ibarət olan postlardan biri birbaşa Qozlu körpü istiqamətindən gələn yola nəzarət edirdi. Həmin yoldan Qozlu körpü istiqamətində olan ərazi açıq aşkar müşahidə olunurdu və avtomat silahın məhvetmə məsafəsində idi. Digər postun vəzifəsi isə şimal istiqamətdən kəndə gözlənən təhlükələrin qarşısını almaq olub.
Aterkin şərq tərəfində Umudluya gedən yolda g-r Məhərrəm Qarayevin rəhbərliyi ilə bir tağım müdafiə mövqeləri qurmuşdu. M. Qarayevin postu elə yerləşmişdi ki, Umudludan gələn bütün nəqliyyat vasitələri həmin postdan keçməliydi. Kəndin şərq istiqamətində M. Qarayevin postundan aşağıda isə Aşağı post deyilən daha bir post var idi. Bu post Sərsəng istiqamətindən qalxan kəndarası torpaq yola nəzarət edirdi. Aşağı posta bir nəfər zabitin rəhbərliyi ilə 7-8 nəfərdən ibarət qrup nəzarət etmişdir.
leytenant Yusif Qasımov
17 iyulda aşağı posta mərmi düşdüyünə görə iki nəfər yaralanıb və MN hospitalına göndərilib. Xidmət yükünün çox olması ilə əlaqədar bölük komandiri Gəncəyə zəng edərək yaralıların əvəzlənməsini və ümumiyyətlə ş/h sayının artırılmasını xahiş edib. Növbəti dəyişilmə iyul ayının 19-da baş tutur. Günün ikinci yarısında Gəncədən ezam olunmuş 21 nəfər – l-nt Arif Məmmədov, l-nt Haxverdi Verdiyev, g-r Çərkləz Həsənov və 18 nəfər əsgərdən ibarət əlavə bir qrup Aterkə çatmış, burada xidmətdə olanların bir hissəsi isə Gəncə şəhərinə yola salınmışdı.
Aterk, Zəylik, Umudlu kəndlərinin müdafiəsində 701 saylı briqadadan bir tabor, Kəlbəcər özünümüdafiə batolyonundan olan könüllü dəstə və Daxili Qoşunların Gəncə hərbi hissəsindən ezam edilmiş bir bölük iştirak edib. Aterk Umudlu istiqamətində ümumi rəhbər 701 saylı h/h əməliyyat bölməsinin rəisi p-k/l-nt Qəzənfər Məmmədov olub. Onunla paralel olaraq 701 h/h artileriya rəsi mayor rütbəsində nisbətən yaşlı zabirt olub.
Aterk Zəylik Umudlu yolu üzərində heç bir əlavə qüvvə olmayıb. Lakin döyüş nizamnaməsinin tələbinə görə ən azı döyüş növbətçiliyi olmalıydı. Umudlunun müdafiəsi isə Kəlbəcər özünümüdafiə batolyonunun bir bölüyünə həvalə edilib. Onlarda nisbətən silahlanma daha yaxşı idi. Əlavə olaraq bir ədə BMP 1 zirehli maşınları var idi. Aterkdə isə bir ədəd 16 lüləli QRAD qurğusu olub.
Azərbaycan ordusunun uğurlu hücumundan sarsılmış düşmən döyüş meydanındakı məğlubiyyətin qarşısını almaq məqsədi ilə bütün beynəlxalq təşkilatlara müraciət edərək Azərbaycan ordusunun hücumunu dayandırmaq üçün adəti üzrə yalvarmağa başlayır. (ifadə prezident İlham Əliyevə məxsusdur). ATƏT-in müraciətinə cavab olaraq Azərbaycan tərəfi 1992-ci il iyulun 9-da hücumu dayandırır. Bundan istifadə edən ermənilər Laçın dəhlizi vasitəsi ilə Dağlıq Qarabağa əlavə canlı qüvvə və hərbi texnika göndərir. Bu qüvvə əsasən Ağdərə cəbhəsinə yeridilərək, irimiqyaslı əks hücum əməliyyatı hazırlanır. 1992-ci il iyulun 11-28-də erməni ekspedisiya korpusunun qəfil əks-hücumu nəticəsində Aterk, Çapar, Zəylik, Umudlu, Metşen, Mağavuz, Aşağı Oratağ, Akop Komari kəndləri, çox mühüm strateji, psixoloji əhəmiyyət daşıyan Sərsəng gölü düşmənin nəzarəti altına keçir.
Hadisələrin şahidləri ilə söhbət edərkən məlum olur ki, yuxarıda barəsində danışdığımız ATƏT-in vasitəçiliyi ilə baş tutan atəşkəsə baxmayaraq, düşmən ərazidə çox ciddi şəkildə kəşfiyyat işləri aparıb, kontrollu artileriya zərbələri ilə komanda məntəqəsini məhv etməyə cəhd göstərməklə genişmiqyaslı hücum əməliyyatına hazırlaşıb. Belə ki, Aterk ərazisindən vizual müşahidə olunan Sərsəng su anbarının sağ sahilində düşmən qüvvələrinə məxsus texnikanın intensiv hərəkəti, Aşağı postun ərazisinə atılan mərmilər nəticəsində əsgərlərimizin yaralanması, Aterkdə Qəzənfər Məmmədovun və DQ bölük komandiri Rizvan Muradovun yerləşdikləri evin birbaşa artileriya atəşi ilə yerlə yeksan edilməsi düşmənin nğvbəti niyyəti üçün siqnal rolu oynamalıydı. 17 iyulda isə Umudlu istiqamətində gələn yolda düşmən açıq-aşakar ilk təxribatını törətmişdi. Belə ki, Umudludan 701 aylı briqadaya məxsus bir ədəd yük maşını və arxasınca da yaralı və xəstə döyüşçülüəri daşıyan bir ədəd UAZ təcili yardım maşını Aterk istiqamətində yola düşür. Aterk postuna çatanda yük maşınında gələnlər arxadan UAZ avtomobilinin də gəldiyini bildirirlər. Lakin həmin maşın aradan xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq Aterkə gəlmir. Belə olduqda Qəzənfər Məmmədov və DQ bölüyünün komandiri Rizvan Muradov nə baş verdiyini araşdırmaq üçün həmin yolla Umudluya tərəf hərəkət edirlər. Zəylik yaxınlığındakı dolanbac yolda həmin maşının dərəyə aşdığını görürlər. İlk əvvəl bunun avtomobil qəzası olduğunu düşünürlər. Rizvan Muradov maşının aşdığı dərəyə endikdə sürücünün və maşındakıların güllələnərək öldürüldüyünün şahidi olur. Cəld yuxarı qalxaraq bu barədə Qəzənfər Məmmədova məlumat verir və dərhal oradan uzaqlaşırlar. Məhz bu hadisədən sonra Zəylik kəndində də post qoymaq barədə qərar qəbul edilir.
19 iyulda Gəncədən gələn heyətin tərkibindən l-nt Arif Məmmədovun rəhbərliyi ilə Zəylik kəndində post yaradılması nəzərdə tutulur və Rizvan Muradov Arif Məmmədovla post qoyulacaq ərazini dəqiqləşdirmək, həmçinin Umudluda yerləşən MN qüvvələri ilə tanışlıq məqsədi ilə Umudlu kəndinə gəlirlər.Elə həmin vaxt Aterk və Umudlu istiqamətində düşmənin genişmiqyaslı hücumu başlanır. Məhz bu səbəbdən adları qeyd olunan zabitlərin Aterkə qayıtması mümkün olmur və beləlikə də döyüşün ilk anından müdafiə qüvvələri arasında əlaqə kəsilir.
Düşmənin Aterkə hücumu. 19 iyul
Düşmən Aterkə dəfələrlə üstün olan çoxsaylı qüvvə ilə bir neçə istiqamətdən, xüsusilə də tanklar və zirehli texnikanın köməyi ilə Aşağı post deyilən istiqamətdən hücuma keçir. Həmin istiqamət kəndin cənubunda Sərsəng gölü tərəfdən gələn torpaq yolu nəzarətdə saxlayırdı. Zirehli texnikaların bu istiqamətdən hücuma keçməsi kəndin müdafiəçiləri üçün gözlənilməz olmuşdu. Çünki Sərsəng istiqamətindən zirehli texnikaların su səddini keçməsinin mümkün olmamamsı düüşnülmüşdür. Hadisələrdən sonra əraziyə bələd olan yerli kənd sakinləri bildirirdilər ki, hələ Sovet dövründə Sərsəng su anbarında suyun səviyyəsini tənzimləməklə ermənilər müəyyən yerlərdən texnikaları digər sahilə keçirirmişlər. Bu isə həmin vaxt Aterkin müdafiəçilərinə məlum olmamışdır. Digər tərəfdən isə ərazidə döyüş növbətçiliyinin aparılmamsından və xətti müdafiənin təmin edilməməməsindən istifadə edən düşmən, elə həmin yollarla, gecə ərzində, gizli surətdə Aterkin şimal tərəfindəki meşəliklərə çoxsaylı canlı qüvvə toplaya bilmişdi, bu isə öz növbəsində kəndin mühasirədə saxlanmasına və müdafiədə olan döyüşçülərin Kəlbəcər, Murov istiqamətində geri çəkilməsinə imkan verməmişdi. Məhz belə gözlənilməz və anlaşılmaz vəziyyət etibarlı müdafiənin təşkil olunmasına da öz mənfi təsirini göstərmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bölük sonuncu patrona qədər döyüşmüş, yalnız əksəriyyəti şəhid olmuş, döyüş sursatları tükəndikdən sonra bir neçə nəfər düşmən tərəfindən əsir götürülmüşdür. Düşmən əsirlərlə beynəlxaq konvensiyalarda qəbul edilmiş qaydalarla deyil, öz yırtıcı, göreşən xislətlərinə uyğun davranmış, əsirlərin əksəriyyətini güllələmiş, cəsədləri yandırmlş və üzərində digər təhqiredici yaramaz hərəkətlərə yol vermişlər. Yalnız huşsuz vəziyyətdə olan iki nəfəri isə girov götürərək özləri aparmışlar. Həmin iki nəfər müəyyən bir müddətdən sonra dövlət xətti ilə azad edilərək Azərbaycana qaytarılmışdır. Əsir düşənlərin dediyinə görə ermənilər onları maşınla Xankəndinə aparakən artıq 41 nəfəri öldürdükləri haqqında danışırmışlar.
Mən həmin dövrdə Daxili Qoşunların Baş İdarəsində xidmət edirdim. Bu hadisənin ertəsi günü DQ Komandanı Fəhmin Hacıyev məni və Kadrlar şöbəsinin zabiti Sabir Aşırovu çağıraraq dərhal Gəncəyə getməyi və məsələni yerində araşdırmağı tapşırdı. Gəncədə vəziyyətlə tanış olduqdan sonra Sabır Aşırovun Gəncədə qalıb, daxil olan bütün məlumatları ümimiləşdirib toplamasını, mənim isə Kəlbəcərə gedib hadisəyə daha yaxın bir ərazidə şəraitə uyğun fəaliyyət göstərməyimin məqsədə müvafiq olduğu qənaətinə gəldik. Ertəsi gün hissə komandiri Sənani Əliyevlə birlikdə Qılışlı kəndinə yola düşdük. Qılışlıya çatdıqdan sonra dərhal yerində qısa müşavirə keçirdim, baş vermiş hadisə ilə əlaqədar, xüsusilə də şəxsi heyətdən sağ qalanların olub olmamasını dəqiqləşdirmək itəyirdim. Daha sonra Qaragöllər istiqamətində hərəkətə başladıq. Buradan Sərsəng ətrafında gedən döyüşləri, artileriya mərmilərinin, zirehli texnikaların atəşinin, hərəkətinin nəticəsində yaranmış toz buludunun fonunda aydınca izləmək və eşitmək olurdu. Qaragöllərdən qayıtdıqdan sonra Kəlbəcər RPŞ –nə gəldim. Həmin vaxt rəis Nizami Məmmədovun iş otağından Daxili Qoşunlar Komndanı Fəhmin Hacıyevə zəng edərək vəziyəti məruzə etdim, axtarışları davam etdirməyin zəruri olduğunu bildirdim. Komandan mənə vəziyyətə uyğun müstəqil qərar qəbul etməyimi tapşırdı. Qeyd etməliyəm ki, həmin dövrdə rabitə əlaqəsi yaratmaq çox çətin idi, odur ki, hər bir addımı rəhbərliklə razılaşdırmaq da əlavə bir problem yaradırdı.
Daha sonra 701 saylı briqadanın Qılışlıda yerləşən qərargahına gedərək briqada komandiri Zair Rzayevlə, ona qədər isə Qərargah rəisi və Qəzənfər Məmmədovla görüşdüm. Bu görüşlərdən belə qənaətə gəldim ki, Aterkdə itkin düşənlərlə əlaqədar briqada tərəfindən ilk günlərdə görülmüş axtarış tədbirlərindən əlavə bir iş görmək fikrində deyillər, buna vaxtları və maraqları da yoxdur. Zair Rzayev məni tanıdığından yaxın günlərdə həmin ərazilərin azad olunacağı ilə bağlı əməliyyat keçiriləcəyini eyhamla anlatdı və bundan sonra axtarış aparılmasının mümkünlüyünü bildirdi.
Yanşaq kəndindəə Gəncə h/h dən ezam edilmiş şəxsi heyətin yerləşdiyi məktəbdə əldə etdiyimiz bütün məlumatları ümumiləşdirərək belə qərara gəldim ki, Aterkin şimal istiqaməti üzrə axtarış aparmaq lazımdır. Çünki, Aterkdə döyüşlərdən sağ çıxan bir neçə nəfər Qaragölllər istiqamətində xilas ola bilmişdi, qalan digər istiqamətlərdə düşmənin nəzarətində olduğuna görə hərəkət mümkün deyildi.
Növbəti gün bu istiqamətdə hərəkət etmək üçün zabitlərlə birgə plan hazıladıq, istiqaməti və marşrutu müəyyən etdik, daha sonra isə mən könüllü surətdə bu axtarışda iştirak etmək istəyən əsgərlərdən ibarət bir qrup yratmağı qərara aldım. Son nəticədə zabit və gizirlərdən ibarət kiçik bir qrupun Yanşaqda qalaraq briqada rəhəbərliyi və yerli əhali ilə ünsüyyətdə olmağı, yeni əldə olunan məlumatları toplayaraq hərbi hissəyə ötürməyi tapşırdım. Həmin qrup mənim rəhbərlik etdiyim axtarış qrupu axtarışı yekunlaşdırıb, Gəncə şəhərinə gəldikdən sonra geri qayıtmalı idilər. Üçüncü qrup isə h/h komandiri Sənani Əliyevin rəhbərliyi ilə Gəncə şəhərinə qayıtmalı, görülmüş işlər barədə Baş İdarəyə məlumat verməli, iki gündən sonra isə Gülüstan istiqamətinə gələrək bizim qrupu qarşılamalı idilər.
Mən axtarış aparmaq üçün təhlükəli bir marşrut keçəcəyimizi bildirdim, yalnız əsgərlərin deyil, zabit və gizirlərin də könüllü olaraq iştirak etmələrini istədim. Yalnız özümün və rabitə tağımından gizir Cavanşir Çobanovun mütləq iştirak edəcəyimizi bildirdim. Mənim çağırışıma demək olar ki, əksəriyyət getmək arzusu ilə cavab verdilər. Beləliklə mənim rəhbərliyimlə baş l-nt Dövlət Bayramov, gizir Arif İmamquluyev, gizir Cavanşir Çobanov və 18 nəfər əsgər ibarət bir heyət yaratdım. Bütün təlimatları verdim, cığırlarda hərəkət zamanı aedıcılıığı müəyyənləşdirdim, qrupun önündə bir nəfər çavuşla mən, qrupun sonunda isə baş l-t Bayramov hərəkət etməli, eyni zamanda müntəzəm olaraq ş/h in say tərkibini nəzarətdə saxlamalıydı.
Murovdan Ağcakəndədək axtarışın marşrutu
Düşmənlə qarşılaşa biləcəyimiz variantları nəzərdən keçirərkən fikirləşirdim ki, heç bir koməyə bel bağlaya bilmərəm, buna görə də mümkün qədər hər-hansı təmasdan çəkinmək, qarşıdurma qaçılmaz olduqda isə şimali-şərq istiqamətində hərəkət etmək lazımdır. Çünki nəzərdə tutulmuş marşrut düşmən mövqeləri ilə bizimkilərin müşahidə məntəqələrinin arsından keçərək təxminən əlli kilometrlik bir məsafəni əhatə edəcəkdi, bu elə səfər zamanı bizimkilərin nəzarətində olan ən yaxın yaşayış məntəqəsindən də həmin məsafədə uzaqlaşmaq demək idi.
Belə bir vəziyyətdə həddən artıq silah və sursat götürməyin yersiz olduğunu düşündüyümdən bir ədəd qumbaraatan, bir ədəd snayper tüfəngi, avtomat silahlar, zabitlər üçün əlavə olaraq tapança və siqnal raketləri götürməyi tapşırdım. Hər avtomat üçün üç ədəd dolu sandıqça, əlavə yüzədək patron, iki günlük quru ərzaq payı, əlavə ilkin tibbi yardım üçün dava-dərman və sarğı materialları götürdük. Qarşıda duran marşrutun keçəcəyi relyefin mənzərəsini təxmin etdiyimdən yorğunluğun və ağır şəraitin əsgərlərdə psixoloji sarsıntı yarada biləcəyindən ehtiyatlanır, hər vasitə ilə lazımsız yüklərdən xılas olmaq istəyirdim.
Beləliklə Murovdan Gülüstanadək dağlardan keçməklə axtarışları davam etdirdik. Düşmən pusqusuna düşməmək üçün ehtiyatla hərəkət edir, vizual müşahidələr aparırdıq. Nəhayət böyük bir məsafəni qət edərək, 2 gecə səhra şəraitində gecələyərək sağ-salamat nəzərdə tutduğumuz mövqelərə gəlib çatdıq. Gülüstan kəndi görünən kimi şimala istiqamət götürüb Ağcakəndə daxil olduq Ağcakənddə isə əvvəlcədən razılaşdığımız kimi Gəncə hərbi hissəsinin maşınları bizi gözləyirdi. Axtarışın əhəmiyyəti ondan ibarət oldu ki, düşmən mühasirəsindən çıxmağı bacarmış döyüşçülərin həmin istiqamətlərdə hərəkət etməməsini müəyyənləşdirə bildik və sonradan da dəqiqləşdirilən 41 nəfərin şəhid olmasını və düşmən girovluğunda olmasını yəqin etdik
1992-ci il iyulun 28-dən avqustun 9-na kimi Tərtər və Kəlbəcər briqadaları eyni vaxtda hücum əməliyyatı keçirdilər və ermənilərin qəfil əks-hücumu zamanı ələ keçirdikləri kəndləri yenidən azad etdilər.
İyulun 28 –də ordumuzun Aterkə daxil olmasından dərhal sonra şəhidlərin axtarışları başlanıldı və artıq tanınmaz hala düşmüş cəsədlərin toplanaraq Gəncə şəhərinə gətirilməsi təmin edildi. Bu prosesdə şəhidlərin valideynlərindən bəziləri də çox yaxından iştirak edirdi. Aşkar edilmiş cəsədlərin bəzilərini yaxınları tanıya bilmişdilər və dəfn üçün müvafiq qaydada tədbirlər görülmüşdü.
Orada demək olar ki, kiminsə tanınması mümkün deyildi. Aradan illər keçməsinə baxmayaraq, bu barədə yazmaq yenə də insanın varlığını sıxır, həm də bu xatirələrin yazını oxuyan mərhum yaxınlarına yaşada biləcəyi acıları da anlayıram, amma bu hadisənin də tariximizin bir mühüm səhifəsi olduğunu anlatmaq məsuliyyətini hiss edirəm. Yay mövsümü olduğundan, cəsədlərin çürüməsi çox sürətlə getmişdi, yalnız sümüklərin qalıqları qalmışdı. Həmin sümüklər də səpələnmiş vəziyyətdə idi. Cəsədlərin qalıqlarına görə kimisə fərqləndirmək, hansısa əlaməti müəyyən etmək mümkün deyildi. Elmin bu günkü nailiyyətlərini nəzərə alsaq, bu gün ən azı DNT testi ilə həmin cəsədlərin hissələrinin kimə məxsus olmasını yəqin ki, müəyyən etmək elə də çətin olmazdı. Amma həmin dövrdə Azərbaycanda bu məsələnin həlli mümkün deyildi, bu sahədəki reallığa bələd olduğumdan, ən azı bu yolla nəyəsə nail ola biləcəyimizə ümidim yox idi. Digər tərəfdən isə insanlara belə bir prosidurun apaılmasının mümkünlüyünü də izah etmək qətiyyən mümükün deyildi.
Bütün qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla son nəticədə belə qərara gəlindi ki, aşkar olunmuş cəsədlər Bakıda Şəhidlər xiyabanında qardaşlıq məzarında dəfn olunsun. Çünki həlak olan döyüşçülər demək olar ki, Azərbaycanın Şimaldan – cənuba, şərqdən – qərbə btün regionlarının əhatə edirdilər. Lakin heç də bütün valideynlər bununla razılaşmırdılar. Onlardan bəziləri həmin qalıqların onların övladlarının cəsədlərinə aid olmağına əmin deyildilər.
Şəhidlərin valideynlərdən bəziləriğö ötən müddət ərzində övladlarının sağ olması haqqında heç bir məlumat olmadığından, yəni övladlarının həlak olduğuna tam əmin olduqlarından qarşılıqlı razılaşaraq belə qərara gəldilər ki, qalıqların qardaşlıq məzarında dəfn olunması mümkündür. Xatırlayıram ki, onlar “hər bir şəhid, hər birimizin övladıdır” deyə belə bir ümumi razılığa gəlmişdilər.
Beləliklə də 30.07.1992-ci il tarixdə övladlarının qardaşlaıq məzarında dəfn olunmasına razılıq vermiş ailələr, Gəncədən həmin dövrdə baş l-nt Rəsul Ağakişiyevin (daha sonra tabor komandiri kimi Çldran – Sırxavənd döyüşlərində 19.11.1992 tarixində həlak olub) müşayəti ilə dəfn olunmaq üçün Bakıya Şəhidlər Xiyabanına gətirildi.
Mən bilirdim ki, bu məsələnin həllində müəyyən çətinliklər ola bilər. Hələ Aterk hadisəsi baş verəndən dərhal Gəncəyə ezam olunduğum haqqında artıq bildirmişəm. Mən orada olan müddət ərzində valideynlər hissəni əhatəyə almışdılar. Onlarla danışıq aparmaq, bütün bu məsələləri sakit tərzdə həll etmək, elə də asan olmayacaqdı. Amma istənilən halda biz bu dəfn prosesini icra etməli idik, burada başqa çıxış yolumuz yox idi. Mən özüm də əvvəldən axıra qədər dəfn prosesində iştirak etmək, sonra da valideynləri DQBİ nə dəvət edib, təsəlli, başsağlığı vermək niyyətindəydim. Gəncədən mənə zəng edib bildirmişdilər ki, cənazə və müşayətçilər təxminən günordta ərəfəsində Bakıya çatacaqlar. Mən bütün bu işlərin icrası üçün həmin dövrdə DQBİ Şəxsi heyətlə iş üzrə şöbənin zabiti vəzifəsində xidmət edən baş l-nt İlham Qasimzadəni təyin etmişdim, onun biliyinə, bacarığına bələd idim. Xüsusilə də belə həssas məsələlərdə onun danışıq qbiliyyətinə və ünsüyyət diplomatiyasına güvənirdim. Buna görə də İ. Qasımzadəni hələ əvvəlcədən onların qarşılanması və digər təşkilati məsələlərin həlli üçün Şəhidlər Xiyabanına göndərmişdim.
Həmin dövrdə Şəhidlər Xiyabanının ətrafı həmişə insanların diqqət mərkəzində idi. Hətta müxtəlif insanlar dəfn zamanı həmin proseslərə qatılır, iştirak edirdilər. Cənazəni gözləyən valideynlər baş vermiş hadisə barədə oraya toplaşmış insanlara məlumat vermişdilər. Xüsusilə də cəsədlərin yandırılması barədə söhbət yayılmışdı. Buna görə də ətrafdakı hər kəs cənazənin gətirilməsini gözləyir, izdiham getdikcə böyüyürdü.
İnsanların bir yerə belə toplanması, şəhidlərə, onların ailələrinə aidiyyatı olmayan, lakin bu prosesə ciddi-cəhdlə mane olmağa, məsələni siyasiləşdirməyə, şişirtməyə çalışan, bəzi adamların diqqətini cəlb etmişdi. Onlar hay – küy qoparır, siyasi şüarlar səsləndirir, iftira və yalan dolu çıxışlar edirdilər. Xüsusilə də təxminən otuz yaşında, qara – qıvrım saçlı bir nəfər qadın, nə qadınlığa, nə də insanlığa yaraşmayan bir fomada ifadələr işlədir, dövlət rəhbərliynin əleyhinə şüarlar səsləndirirdi. Sonradan bildim ki, həmin qadın əslində, şəhidlərdən heç birinin qohumu olmayıb, burada adını çəkmək istəmədiyim siyasi partiyalardan birinin üzvü imiş, belə həssas məqamlardan insanları dövlət rəhbərliyinin əleyhinə yönəltmək üçün istifadə edirmiş. O qadın hətta sonra Prezident aparatına qədər gəlib, qəbul otağına da soxula bilmişdi. Amma oradakı təhlükəsizlik əməkdaşlarından biri, həmin qadını tanıdı, həmin qadın onu tanıdıqlarını biləndən sonra dərhal harasa yoxa çıxdı. Belə təxribatçı hərəkətlər son nəticədə qəzəblənmiş şəhid valideynlərini daha da hövsələdən çıxardı və onlar mütləq prezidentin qəbuluna getmək istədiklərini bildirdilər və qəfildən cənazəni götürərək prezident aparatına tərəf sürətlə hərəkət etməyə başladılar.
Onlar Prezident aparatına çatan kimi, birbaşa mərkəzi giriş qapısına yönəldilər. Mühafizəçilər böyük çətinliklə də olsa bu idarə olunmayan qrupun qarşısını kəsə bildilər, daha doğrusu orada olan texniki vasitələr qrupun birbaşa binaya daxil olmasının qarşısının alınmasında rol oynadı, belə ki, orada tabutla və qrup şəklində keçmək mümükün deyildi. Prezident aparatının məsul şəxslərnin köməyi ilə bu adamları qəbul otağına yerləşdirə bildik. Tabutun maşına qoyulmasına qətiyyən razılaşmadılar və ozləri ilə birgə qəbul otağına gətirdilər.
Nəhayət bildirdilər ki, prezident bizi qəbul etməyə hazırdır. Lakin hamını qəbul edə bilməyəcək. Valideynlərə təklif olundu ki, özləri münasib bildikləri beş nəfəri öz aralarından seçib göndərsinlər. Beləliklə onlardan beş nəfər və DQ nümayəndəsi kimi mən yuxarıya qəbul otağına getdik.
Qəbulda prezident Əbülfəz Elçibəylə bərabər Bakı şəhərinin başçısı Rauf Gülməmmədov, Hərbi prokuror Rövşən Əliyev, Qafqaz müsəlmanları idarəsinin rəhbəri Allaşükür Paşazadə, Prezidentin mətbuat katibi iştirak edirdilər.
Valideynlər övladlarının taleyinə olan biganəlikdən, onların axtarılmamasından, hərbi hissənin rəhbərliyindən, Aterkdə olan zabitlərin əsgərləri atıb qaçmasından, lakin həmin zabitlərə qarşı heç bir tədbir görülməməsindən və bir sıra bu tipli məsələlədən, bu məsələyə aidiyyatı olmayan digər məsələrdən şikayətçi idilər. Bildirirdilər ki, şikayətləri təmin olunmasa dəfnə icazə verməyəcəklər. Ehtiraslar yenidən qızışmağa başlayırdı.
Bu zaman mən icazə alaraq vəziyyətə aydınlıq gətimək istədiyimi bildirdim və baş vermiş hadisə barədə bacardığım qədər ətraflı danışmağa başladım. Bildirdim ki, həmin əsgərlərin hər biri, böyük qəhrəımanlıq nümunələri göstərərək, düşmənlə qeyri-bərabər döyüşdə həlak olublar. Döyüşün necə və hansı şəraitdə baş verdiyini, həmin ərazinin daha əvvəl düşməndən təmizlənməsindəki hücum əməliyyatında əsgərlərimizin birbaşa iştirak etdiyini, orada növbəli xidmət aparıldığını, növbəti dəyişilmə zamanı ermənilərin bu prosesi gizli surətdə nəzarətə götürməyini və məhz dəyişilmə ərəfəsində qəfidən böyük qüvvə ilə hücuma keçdiyini bildirdim.
Zalda sükut çökmüşdü, həm rəsmilər, həm də valideynlər diqqətlə qulaq asırdılar, xüsusilə də əsgərlərin döyüş epizodları və qəhrəmanlıqları barədəki sözlərim onların marağına səbəb olmuşdu. Çünki həmin ana qədər, əsgərlərimizin köməksiz və hazırlıqsız bir vəziyyətdə düşmən qabağına göndərilməsi təsəvvürü formalaşmış, hətta onların kiminsə xəyanətinin qurbanı olduğu fikri yaranmışdı.
Zabit və gizirlərin şəxsi heyəti özbaşına qoyaraq,özlərinin xilas olmaları barədə deyilənlərin də həqiqəti əks etdirmədiyini, iki nəfər zabitin – l-nt Qasımov Yusif Telman oğlunun, l-nt Verdiyev Axverdi Camal və bir nəfər gizirin Həsənov Çərkəz Muxtar oğlunun da həmin əsgərlərlə birgə həlak olduqlarının söylədim.
Daha sonra onların axtarışının aparılmaması barədə deyilənlərə aydınlıq gətirdim. Bildirdim ki, şəxsən mənim rəhbərliyim və iştirakımla hadisədən dərhal sonra iyirmi nəfərlik bir qrupla təmas xəttinə yaxın ərazidə axtarış aparılıb, Murovdan Gülüstana qədər böyük bir ərazi iki gün yarım piyada axtarış aparılıb.
Şəhidlər xiyabanındakı ilk qəbirüstü abidə. Foto Famil Nəsibovundur.
Aterk ikinci dəfə azad etdikdən sonra isə Gəncədəki h/h rəhbərliyinin köməyi və valideynlərin iştirakı ilə ərazidə aparılmış axtarış işlərindən və cəzədlərin qalıqlarının tapılmasından danışdım.
Sonda isə əsgərlərimizin həmin döyüşə görə yüksək hərbi ehtirama layiq olduğunu, əgər mümkündürsə bu məsələ haqqında dövlət səviyyəsində müvafiq qərar qəbul edilməsinin zəruriliyini bldirdim.
Mənim çıxışım hər iki tərəfə böyük təsir göstərmişdi, məsələyə tam aydınlıq gətirə, özüm də gözləmədiyim halda gərginliyi aradan qaldıra bilmişdim.
Daha sonra prezident Rovşən Əliyevə məsələni nəzarətə götürərək, birbaşa ona məruzə etməsini, R. Gülmməmədova dəfnin təşkilini, şəhid valideynlərinin yerləşdirilməsini və yola salınmasını tapşıraraq, şəhidlərin adının əbədiləşdirilməsi üçün Şəhidlər xiyabanında onların adlarının əks olunduğu xatirə lövhəsinin vurulmasını, artıq düşməndən azad edilmiş Aterkdə isə abadlaşdıma işlərindən sonra onların şərəfinə abidə kompleksinin yaradılması barədə sərəncam hazırlamağı tapşırdı. Doğrudan da növbəti günün rəsmi qəzetlərində Aterk döyüşçülərinin xatirə-abidə kompleksinin yaradılması haqqında bu gün də öz icrasını gözləyən prezident sərəncamı çap olunmuşdu.
Qəbuldan sonra Şəhidlər Xiyabanına gedib, dəfn mərasimini keçirdik. Dəfn mərasimi 30 iyul 1992-ci tarixdə keçirilmişdir.Beləliklə də 12 gündən sonra Aterk şəhidlərinin, itkinlərinin son dayanaq yerləri müəyyən olundu.
Daha sonra həmin yerdə 38 nəfərin adı adı həkk olunmuş qəbirüstü xatirə abidəsi ucaldıldı.
2017 ci ildə DQ 25 illik yubileyi ərəfəsində həmin abidə söküldü və yerində yeni abidə tikildi. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, yeni abidə tikilərkən şəhidlərin adlarının orda əks olunması məqsədəuyğun sayılmadı. Səbəbə olaraq isə əvvəlki abidə üzərində şəhid olduqları güman edilən iki nəfərin Aterk döyüşləri zamanı sağ qalmaları və düşmən əsirliyində olmaları, daha sonra dövlət xətti ilə öz ailələrinə qaytarılmaları göstərildi. Ümid edirəm ki, gələcəkdə həmin məsələ öz həllini tapacaq və şəhidlərin adları qardaşlaıq məzarı üzərində ucaldılmış abidədə qeyd olunacaqdır.
1992-ci ilin oktyabr ayında Daxili Qoşunların bir qrup əməkdaşının mükafatlandırılması üçün təqdimat hazırladıq. Həmin dövrdə müstəqil Azərbaycanın orden və medalları təsis olunmamışdı. Yalnız “Milli Qəhraman” adının verilməsinin əsasnaməsi hazırlanmışdı. Bir də ki, AR Fəxri Fərmanı mükafatlatı mövcud idi. Odur ki, Daxili Qoşunların döyüşlərdə igidlik göstərərək həlak olmuş hərbi qulluqçularından əlli beş nəfəri dövlər mükafatına təqdim etdik. Onu da deyim ki, Aterk ətrafındakı hadisə ilə bağlı söz-söhbət bitməmişdi. Kimlərin itkin düşməsini sona qədər aydınlaşdırmaq mümkün deyildi. Odur ki, həmin təqdimatda Aterk şəhidlərindən həlak olmaları tam dəqiqləşdirilmiş 28 nəfərin adını da həmin təqdimata daxil etmişdik.
19 noyabr 1992-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərmanı ilə həmin döyüşçülər Azərbaycan Respublikasının Fəxri fərmanı ilə təltif edildilər. Həmin döyüşçülərin siyahası aşağıdakı kimidir.
Şahin Şahbaz oğlu Abbasov (ölümündən sonra)
Şamil Ramazan oğlu Abdullayev (ölümündən sonra)
Sarvan İras oğlu Ağayev (ölümündən sonra)
Şahlar Hüseyn oğlu Ağayev (ölümündən sonra)
Ədalət Qurban oğlu Vahabov (ölümündən sonra)
Qürbət Teymur oğlu Verdiyev (ölümündən sonra)
Yasin Şakir oğlu Əbdülrəhmanov (ölümündən sonra)
Vasif Nüsrət oğlu Əlibəyov (ölümündən sonra)
İmaməddin Əliağa oğlu Əliyev (ölümündən sonra)
Əsgər Novruz oğlu Əsgərov (ölümündən sonra)
Cümşüd Cümşüd oğlu Əsgərov (ölümündən sonra)
Ucar Fidail oğlu Zeynalov (ölümündən sonra)
Əlibala Eynulla oğlu İbrahimov (ölümündən sonra)
Heydər Bəybala oğlu Kərimov (ölümündən sonra)
Qarabala Ağabala oğlu Mayılov (ölümündən sonra)
Münasib Namaz oğlu Mehdiyev (ölümündən sonra)
Dəyanət Cahangir oğlu Məmmədov (ölümündən sonra)
Rəşid Cabbar oğlu Məmmədov (ölümündən sonra)
Sadiq Məmməd oğlu Muradov (ölümündən sonra)
Müşfiq Teymur oğlu Paşayev (ölümündən sonra)
Simran Siyab oğlu Rzayev (ölümündən sonra)
Azər Sahib oğlu Səfərov (ölümündən sonra)
Rəsul Həmzət oğlu Süleymanov (ölümündən sonra)
Asif Ələddin oğlu Hacıyev (ölümündən sonra)
Fuad Sərxan oğlu Həsənov (ölümündən sonra)
Vüqar Qulu oğlu Hüseynov (ölümündən sonra)
İlham Bəhram oğlu Hüseynov (ölümündən sonra)
Elman Xurşud oğlu Cavadov (ölümündən sonra)
Qeyd: Bu fərmanda adı qeyd olunmuş Şamil Ramazan oğlu Abdullayev sağdır və hazırda Balakən rayonunda yaşayır.
1992-ci ilin yay-payız aylarında Ağdərə bölgəsinə ezamiyyətlərimin zamanı mən Aterkə və Umudluya həmin hadisələrin baş verdiyi yerlərə getdim. Hətta yadımdadır ki, Prezidentin fərmanı ilə tikiləcək abidə üçün Sərsəng su anbarına baxan bir ərazini də nəzədən keçirmişdim.
1992-ci ilin oktyabrında növbəti ezamiyyətim zamanı Ortakənddə yerləşən Gəncə alayının qərargahında Respublika Hərbi prokurorluğunun Aterk hadisəsini araşdıran müstəntiqi Zumrad Filiyevlə təsadüfən görüşdüm. Həmin hadisə haqqında məlumalı olduğumu biləndə izahat verməyimi xahiş etdi. Çünki müstəntiq də izahatları toplamaqda çətinlik çəkirdi. Mən bildirdim ki, bu məsələdə obyektiv olmaq üçün, məsuliyyəti təsadüfən sağ qalmış, zabitlərin üzərinə qoyulması düzgün addım deyil, Aterk kimi strateji mühüm yerin qorunması daha yüksək səviyyədə təşkil olunmalı, bütün nüanslar nəzərə alınmalı idi. İndi də bu fikirdəyəm ki, Kəlbəcər biqadasının rəhbərliyi Aterkin müdafiəsinin möhkəmləndirilməsinə daha ciddi yanaşmalı idilər. Amma onların bu məsələdə belə arxayın davranmalarının əsas səbəini artıq barəsində yuxarıda məlumat verdiyim ermənilərin yalvarışları nəticəsində 1992-ci ilin iyulun 9 dan etibarən ATƏT –in təşəbbüsü ilə atəşkəs haqqında razılıq əldə edilməsi olduğu qənaətindəyəm. Düşmən həmin atəşkəsdən öz xislətinə uyğun istifadə etmiş, qısa müddət ərzində Laçın koridoru vasitəsilə çoxsaylı zirehli texnika və artilerya vasitələri cəmləyərək əks hücum hazırlamışdılar. Digər bir məqam isə həmin hücumlarda birbaşa Rusiyaya məxsus birliklərin iştirakı etməsidir. 1992-ci ilin iyul ayının ikinci yarısında ştat üzrə texnika ilə təmin olunmuş Rusiyaya aid birliklərin Ağdərə -Tərtər istiqamətindəki hücumları haqqında dəqiqləşdirilmiş mənbələr mövcuddur.
Aradan illər keçməsinə baxmayaraq, bu hadisə məni həmişə düşündürüb. Qeyd etmək lazımdır ki, bu hadisə barədə çoxsaylı çap məhsulları mövcudddur. Kitablar, məqalələr, xatirələr yazılıb. Indi də bu məsələnin araşdırılması davam edir. Xüsusilə DQBİ ŞHİÜ İdarədə k-n Anar Əhmədovun yorulmadan apardığı araşdırmaların əhəmiyyətini qeyd etmək istəyirəm.
Bu xatirələrdə həmin tarixi hadisələri təsvir etməyə çalışmışam. Bununla az da olsa həmin döyüşlərdə şəhid olmuş döyüşçülərimizin ruhu və tarix qarşısında gücüm çatan qədər zabit borcumdan çıxmağa çalışmışam. Epizodların daha dolğun və effektli olması, baş verənlər barədə təsəvvürlərimin genişlənməsi barədə həmin hadisələrin iştirakçısı və şahidi olan bir neçə nəfərə məqsədimi izah edərək, xatirələrini bölüşməsini xahiş etdim. Lakin gözləmədiyim çətinliklərlə qarşılaşdım. Ən böyük çətinliklərdən bri də hadisə iştirakçılarının müxtəlif yollarla mənimlə ünsüyyətdən qaçmaları idi. Hətta Gəncə şəhərində bir neçə gün qalsam da həmin adamlarla ünsüyyət yarada bilmədim. Məqsədim erməni riyakarlığınn iç üzünün ifşa edilməsindən ibarətdir.
Lətif Lsmayılova, Arif Məmmədova, Emin Quliyevə, Etibar Abdullayevə, Etibar Rzayevə, Qoşqar Xankişiyevə, Rizvan Muradova, Mirzə Mirzəyevə və adlarını tam sadalamadığım digər hərbçi yoldaşlarımıza göstərdikləri köməyə görə təşəkkür edirəm.
Xüsusi təşəkkür və minnətdarlığımı İTV televiziyasının redaktoru, bu hadisənin 30 ildən sonra yenidən araşdırılmasında və sənədli film hazırlanmasında misilsiz əməyi olan Günel Mehri xanıma bildirmək istəyirəm. Günel xanımın bu işə yanaşması məni də yenidən arxivimə nəzər salmağa vadar etdi və nəticədə bu araşdırmanı dəyərli oxucularımıza təqdim edə bildim. Onu da deyim ki, həcmi nəzərə almaqla burada bir çox maraqlı məqamları işıqlandıra bilmədim. Bu mövzu üzrə araşdırmaçıların, jurnalistlərin, müharibə tarixçilərinin təşəbbüs və fəaliyyətlətlərini dəstəkləməyə, bacardığım qədər kömək etməyə hazıram.
Aterk şəhidləri haqqında araşdırmalar davam etdirməli, onların Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmaları və qəhrəmanlıqları həqiqi qiymətini almalı, ölümlərindən sonra olsa belə Dövlət mükafatına təqdim olunmalıdır. Amma düşünürəm ki, bu qəhramanların şücaətinin ən obyektiv qiyməti Aterkdə onların xatirəsinə abidə kompleksinin ucaldılması olacaqdır.
Sonda araşdırmanın nəticəsi olaraq həmin döyüşdə həlak olmuş şəhidlərimizin siyahısını təqdim edirəm.
Aterkdə həlak olanlar:
Abbasov Rasim Abbas oğlu
Abbasov Şahin Şahbaz oğlu
Ağayev Sarvan İras oğlu
Ağayev Şahlar Hüseyn oğlu
Cavadov Elman Xurşud oğlu
Cəfərov Bəxtiyar Yaqub oğlu
Əbdülrəhmanov Yasin Şakir oğlu
Əlibəyov Vasif Nüsrət oğlu
Əliyev İmaməddin Əliağa oğlu
Əsgərov Cümşüd Cümşüd oğlu
Əsgərov Elman Fərman oğlu
Əsgərov Əsgər Novruz oğlu
Əsgərov Niyazi İsabala
Əsgərov Yaşar Rafiq oğlu
Hacıyev Asif Ələddin oğlu
Həsənov Çərkəz Muxtar oğlu
Həsənov Fuad Sərxan oğlu
Hüseynov İlham Bəhram oğlu
Hüseynov Vüqar Qulu oğlu
İbadov Vüqar Əbdülsəlim oğlu
İbrahimov Əlibala Eynulla oğlu
Kərimov Heydər Bəybala oğlu
Qarayev Vyaçeslav Asatoliyeviç
Qasımov Yusif Telman oğlu
Mayılov Qarabala Ağabala oğlu
Mehdiyev Münasib Namaz oğlu
Məmmədov Dəyanət Cahangir oğlu
Məmmədov Rəşid Cabbar oğlu
Muradov Sadiq Məmməd oğlu
Novruzov Elçin Sabir oğlu
Ocaqverdiyev Elman Kərim oğlu
Paşayev Müşviq Teymur oğlu
Rzayev Simran Siyab oğlu
Səfərov Azər Sahib oğlu
Süleymanov Rəsul Həmzət oğlu
Vahabov Ədalət Qurban oğlu
Verdiyev Haqverdi Camal oğlu
Verdiyev Qürbət Teymur oğlu
Zeynalov Ucar Fidail oğlu
Siyahıda qeyd olunanlardan əlavə iki nəfər həmin döyüşdə əsir düşmüş, daha sonra BQXK xətti ilə Azərbaycana qaytarılmışdır. Hal hazırda qeydiyyat üzrə öz rayonlarında yaşayırlar. Özləri ilə razılaşdırmadığıma görə adlarını hələlik qeyd etmirəm.
Huseynov Vuqar Qulu oqlunu atasi dişlerinin duzuluşunden tanidi, apardi və Sumqayitda bastirilib.Novruzov Elçin, Məmmədov Rəşid, Məmmədov Dəyanət, Qaraev Vyaçeslav Şəhidlər xiyabanında ayrıca dəfn olunublar. Novruzov Elçinin məzarı ümumi məzardan üst sırada sol tərəfdədir.
Qeyd: Kompyuterlə iş vərdişlərim bəzi sxemləri daha dəqiq təsvir etməyə mane oldu, ümid edirəm ki, gələcək yazılarda bu nöqsanları aradan qaldırmaq mümkün olacaqdır.
Səfxan Bayramov
Daxili Qoşunların Veteranlar Şurasının İH üzvü, müharibə veteranı
