Pakistan Milli Məclisi (parlamentin aşağı palatası) baş nazirə etimadsızlıq üçün səsvermə keçirib və İmran Xana etimadsızlığın lehinə 342 deputatdan 174-ü səs verib ki, bu da onu vəzifədən kənarlaşdırmağa kifayət edib. Lakin Pakistanın keçmiş baş nazirinin tərəfdarları olan “Təhrik-e-İnsaf” partiyasının on minlərlə üzvü küçələrə çıxıb və İ.Xanı dəstəklədiklərini bildiriblər. Paytaxt İslamabad da daxil olmaqla, ölkənin bütün böyük şəhərlərində kütləvi aksiyalar keçirilib. İmran Xan tərəfdarlarına göstərdikləri hərməyliyə görə təşəkkür edib və ABŞ-ı ittiham eləyib.
Siyasi dairələri bir sual düşündürür – Birləşmiş Ştatlar İmran Xanın qələmini niyə qırdı? Pakistan bölgədə Vaşinqton və Londonun əsas dayaqlarından sayılırdı. Belə olan təqdirdə Xan niyə Ağ Evin qəzəbinə düçar oldu? Ehtimal etmək olar ki, İmran Xanın baş nazir kimi yürütdüyü iki nüans Vaşinqtonu qane etməyib. Birincisi, Xan Pakistan ərazisində ABŞ hərbi bazalarının yerləşdirilməsi ilə bağlı tələbi yerinə yetirməkdən qəti şəkildə imtina edirdi. İkincisi, təbii ki, Pakistanın baş nazirinin ən böyük yanlışı Ukrayna savaşı başlayan gün Moskvaya səfər etməsi və RF ilə strateji sənədlər imzalaması oldu. İslamabad iqtisadi tərfdaş kimi də Pekin və Moskvanı seçməyə başlamışdı, aydın idi ki, bunun bir bədəli olacaq.
İmran Xanın istefası ilə Pakistanda vəziyyət daha da gərginləşib. Sabiq baş nazirin tərəfdarlarının meydana axışması, rəqiblərinin buna sərt reaksiya verməsi ölkədə vətəndaş qarşıdurması təhlükəsi yaradır. Nüvə silahı olan ölkədə belə tendensiya qorxuludur. Bir sözlə, sanki hər çey öncədən yazılmış ssenari üzrə gedir – prosesə ordunun müdaxilə etməsindən başqa heç bir variant qalmır. Ehtimal edə bilərik ki, Pakistanda hərbiçilərin hakimiyyəti ələ keçirtmək şansları çoxdur və ordu rəhbərliyinin Birləşmiş Ştatlardan asılı olduğunu nəzərə alsaq, Pakistanı yenidən hərbi çevrilişin gözlədiyini söyləyə bilərik. Pakistanda hərbiçilərin qarşısını ala biləcək, yeni hərbi rejimə müqavimət göstərə biləcək siyasi partiyalar mövcud deyil. İmran Xanın da nüfuzu o qədər yüksək deyil ki, xalqı meydanlara çağırmaqla hərbi çevrilişin qarşısını ala bilsin. Aydın məsələdir ki, ABŞ-a rəğbətini gizlətməyən pakistanlı generallar hakimiyyətə gəldikləri təqdirdə, Rusiya ilə çoxtərəfli əməkdaşlıqdan imtina edəcəklər və ABŞ-ın regiondakı maraqlarına cavab verən bir iqtidarın növbəti seçkilərdə qələbəsini təmin edəcəklər.
“Ukrayna böhranı” nüvə silahına və 220 milyonluq əhaliyə malik olan Pakistana da təsirsiz ötüşmədi. Məsələ burasındadır ki, 2018-ci ildən kabinetə rəhbərlik edən keçmiş idmançı İmran Xanın Ukraynanın işğalı başlayan ərəfədə ABŞ-dan uzaqlaşmaq, Rusiya və Çinlə daha sıx əlaqələr qurmasını, nəhayət, Moskvada peyda olmasını ona bağışlaya bilməzdilər. Hadisələrin sonrakı inkişafından da göründüyü kimi, Ağ Evin təhdidləri sadəcə blef deyildi. Birincisi, Birləşmiş Ştatlar əmin idi ki, ordu və parlamentdəki rəngarəng şəbəkəsi Xanın Putinlə “qardaşlaşmasına” imkan verməyəcək və son söz hərbiçilərin olacaq.
Pakistanda Rusiyaya qarşı olan simalar az deyil. Məsələn, Ukrayna savaşı başlayan gün Pakistan ordusunun Baş Qərargah rəisi Qamar Javed Bajva bildirdi ki, Pakistan ABŞ da daxil olmaqla digər ölkələrlə əlaqələri genişləndirməyə və dərinləşdirməyə ümid edir. Bu açıqlama Vaşinqtonla İslamabad arasında uçurumu genişləndirməyə çalışan İmran Xana kəskin irad kimi səsləndi. Bajva həmçinin bəyan etdi ki, Pakistan və ABŞ tarixən əla strateji əlaqələrə malikdirlər və Vaşinqtonla əməkdaşlıq İslamabad üçün həyati əhəmiyyətə malikdir, ABŞ Pakistan ixracatı üçün ən böyük bazardır.
İndi hər kəsi belə bir sual düşündürür – Xanın tərəfdarları onu hakimiyyətə qaytara biləcəklərmi? Nəzərə alsaq ki, ordu generalları hökumət başçısından narazı idilər, belə ehtimalın kiçik olduğunu söyləyə bilərik. Baxmayaraq ki, ictimaiyyət arasında, sorğulara görə, anti-Amerika əhval-ruhiyyəsi üstünlük təşkil edir, siyasi elita Qərbə ümidlə baxır. İmran Xan Rusiyaya səfər edərkən bu amili unutmamalı idi. Onu da vurğulayaq ki, İmran Xanın Rusiyaya səfəri ərəfəsində ABŞ dövlət katibinin Cənubi və Mərkəzi Asiya məsələləri üzrə köməkçisi Donald Lu Pakistanın Vaşinqtondakı səfirini çağıraraq səfərin dərhal ləğvini tələb etmişdi. Artıq bu zaman bəlli idi ki, Pakistanın baş nazirinin Rusiyaya səfərindən sonrakı vəziyyət ABŞ-ın “itaətsiz” İmran Xanı itaətsizliyə görə cəzalandırması ilə yekunlaşacaq.
İmran Xandan narazılıq hələ ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampın zamanında başlamışdı. Xan Əfqanıstandan çıxarılan Amerika qoşunlarını Pakistana buraxmamaq və İslamabadı tədricən “ingilis nəzarəti”indən çıxartmaq istəyirdi. Lakin ABŞ-ın səbr kasası Xanın Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsini pisləməkdən imtina etməsi və “ABŞ, Rusiya, Çin və Avropa İttifaqı ilə dostluq əlaqələrimiz var və heç bir düşərgəyə qoşulmaq fikrində deyil” bəyanatı ilə daşdı.
İmran Xan Çin-Pakistan iqtisadi dəhlizi çərçivəsində Pekinlə müttəfiqlik etməyə üstünlük verirdi və indi də Rusiya ilə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinin tərəfdarı olması təhlükəli sularda üzmək anlamına gəlirdi. Bu azmış kimi, Pakistanın baş naziri Avropa İttifaqını İslamabadı BMT-də Rusiya əleyhinə qətnaməyə səs verməyə məcbur etməyə çalışdığına görə tənqid etməyə başlamışdı və nəticə göz önündədir.
Əsas narazılıq doğuran amillərdən biri də Pakistanla Rusiya arasında planlaşdırılan enerji layihələri idi. Rusiyanın enerji layihələrindən qazandığı maliyyəni kəskin azaltmaq, iqtisadiyyatını zəiflətmək planı yürüdən Qərb, Moskvaya əlavə qazanc – nəfəslik verən bütün rejimləri laxladacağını açıq olaraq, bəyan etmişdi. Elə Pakistanın baş nazirinin qeyd etdiyimiz kimi Avropa İttifaqını İslamabadı BMT-də Rusiya əleyhinə qətnaməyə səs verməyə məcbur etməyə çalışdığına görə tənqid etməyə başladığını açıq-aşkar söyləməsi də bu narazılığın ifadəsi idi.
Qeyd edək ki, Rusiya və Pakistanın xarici işlər nazirləri Lavrov və Qüreyşi ikitərəfli əməkdaşlıq üçün prioritet vəzifələr kimi “Pakistan axını”nın və enerji sektorunda digər layihələrin həyata keçirilməsini, habelə ticarət dövriyyəsinin artırılmasını martın sonlarında Çinin Tunsi şəhərində Əfqanıstanın qonşu ölkələrinin nazirlərinin konfransı çərçivəsində baş tutan görüş zamanı müəyyən ediblər. İki ölkənin prioritet vəzifələri kimi, ticarət dövriyyəsinin artırılması və enerji sektorunda bir sıra layihələrin, o cümlədən “Pakistan axını” qaz kəmərinin tikintisinin həyata keçirilməs qeyd edilib. Nazirlər həmçinin beynəlxalq və regional məsələləri müzakirə ediblər, Ukrayna ətrafında böhranın həlli üçün diplomatik səylərin davam etdirilməsinə dəstək ifadə ediblər. Bundan əvvəl “Financial Times” Pakistanın maliyyə naziri Ş.Tarinə istinadla yazır ki, Rusiya ilə “Pakistan axını” magistral qaz kəmərinin (MQK) tikintisinə dair bir neçə milyard dollarlıq müqavilə demək olar ki, bağlanıb. Pakistan axınının (Pakistan Stream Gas Pipeline, PSGP) uzunluğu – 1,1 min km-dən çox, ötürmə qabiliyyəti isə ildə 12,3 milyard m3-ə qədərdir. Marşrut – Pakistanın cənubundakı Kəraçi və Qvadar limanlarında reqazifikasiya edilmiş LNG (maye-qaz) terminallarından ölkənin şimalındakı Kasur rayonunda (Pəncab) istilik elektrik stansiyalarına (İES) və sənaye qazı istehlakçılarına qədər uzanır. Mayeləşdirilmiş təbii qazın (LNG) tədarükü ilə bağlı qeyri-müəyyənlik olduğu üçün 2022-ci ilin yayında Pakistan qaz böhranı ilə üzləşə bilər. Bunun üçün də Rusiya qazının tədarükü ilə bağlı müzakirələr gedir. Çünki LNG-nin spot tədarükü Pakistan üçün çox bahadır. MQK Pakistanın sahildən ölkənin içərilərinə axınının uzun müddətdir davam edən tikintisi layihəsinin nəhayət başlayacağı reallaşanda narazılıq gözlənildiyi kimi, ABŞ-dan gəldi. Bu, açıq-aydın amerikalıların xoşuna gəlmədi və Vaşinqton “düyməyə basdı”.
İmran Xanın gələcək siyasi taleyi ordudan asılı olacaq. Formal olaraq ordu siyasətdən kənarda qalır. Növbəti seçkilərin nəticəsini də proqnozlaşdırmaq çətindir. Bir qrup Qərb analitikləri hesab edir ki, indiki situasiyada Xanı kimin əvəzləyəcəyindən asılı olmayaraq, bu, Paksitandakı siyasi böhranda son nöqtə olmayacaq. Çünki Pakistanın yeni baş naziri 2023-cü ilin oktyabrına, ölkədə növbəti parlament seçkilərinin keçiriləcəyi vaxta qədər hakimiyyətdə qala biləcək. O zamana qədər Xan tərəfdarları öz güclərini konsolidasiya edib, geri dönüş edə bilərlər. Təbii ki, o vaxta qədər bir çox məsələlər Kremlin həmin vaxt üçün dünyadakı mövqeyinin nə qədər güclü olub-olmayacağından da asılı olacaq.
Onu da vurğulayaq ki, Xanın ictimai nüfuzu da o qədər yüksək deyil. Məsələ ondadır ki, ölkənin əmək qabiliyyətli hər beşinci sakini işsizdir, kommunal xərclər əhalini daha da müflisləşdirib. Sadə pakistanlını geosiyasət deyil, bir tikə çörək, tibbi xidmətin keyfiyyəti, korrupsioner məmurların özbaşınalığına son qoyulması düşündürür.
Bir zamanlar, İmran Xan kasıbların ümid yeri idi. Onun hamının xoşbəxt yaşayacağı “Yeni Pakistan” qurmaq planı da xülya olaraq qaldı. Xan ölkənin əsas problemlərini həll edə bilmədi. İqitisadi problemlərdən əlavə, Bəlucistan, Xeybər-Paxtunxvada İslamabadın tam nəzarətini gücləndirmək mümkün olmadı. Sind və Pəncab hələ də İmran Xana düşmən olan klanların nəzarəti altında qalır, Azad-Kəşmir və Gilgit-Baltistan mübahisəli ərazilərdir.
Qərb dünyası Ukrayna müharibəsində yalnış mövqe sərgiləyən liderləri bağışlamaq fikrində deyil. Ehtimal etmək olar ki, hədəfdə Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenkodur. Əgər İmran Xanı hərbiçilər əvəzləsə, Lukaşenkonu da hərbiçilərin əvəzləyə biləcəyi istisna edilmir. Elə Putinin özünü də belə bir perspektiv gözləyir. Ümumiyyətlə, yeni ABŞ doktirinasında hərbiçilərin hakimiyyətə gətirilməsinə böyük önəm verilir. İstisna deyil ki, bölgə ölkələrində hərbi çevriliş nümunələri artacaq.
Azər Rəşidoğlu
