22 sentyabr 1980-ci il tarixində səkkiz il davam edəcək, yüzminlərlə insanın qurban verilməsi və yüzmilyardlarla dollar vəsaitin xərclənməsi bahasına başa gələcək, sonda da müharibədən əvvəlki status-kvonun bərpası ilə heç-heçə nəticələnəcək İran-İraq müharibəsi başlandı.
***
Osmanlı və Səfəvi dövlətləri arasındakı hərbi qarşıdurmanın birinci mərhələsi 1555-ci ildə Amasya sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqavilə Osmanlı-Səfəvi sərhədini də müəyyən edirdi. Sonrakı dövrlərdə bəzən osmanlıların üstünlüyü nəticəsində sərhəd dəyişsə də, qarşı tərəf tezliklə revanşa nail olur və əvvəlki sərhədi bərpa edirdi.
Səfəvilərin 1612 və 1639-cu illərdə, Nadir şah Afşarın 1746-cı ildə, nəhayət, Qacar xanədanının 1823-cü və 1847-ci illərdə Osmanlı dövləti ilə bağladığı müqavilələrdə sərhəd əsasən Amasya müqaviləsində göstərilən şəkildə (son iki müqavilədə Rusiyanın artıq işğal etdiyi Cənubi Qafqaz ərazisi istisna olmaqla) təsbit edilirdi.
Osmanlı imperiyasının çöküşündən sonra ərazisinin bir hissəsində yaranan İraq dövlətinin İranla sərhədi də məhz Amasya müqaviləsindən sonra formalaşan xətt üzrə çəkildi. Cəmi 1458 kilometr təşkil edən sərhəd xəttinin kiçik bir hissəsi Şəttül-Ərəb və ya İranda deyildiyi kimi Ərvəndrud çayı təşkil edirdi. Ölkələr arasındakı əsas qarşıdurma mənbəyi də məhz bu kiçik, lakin əhəmiyyətli hissə idi.
Şəttül-Ərəb adı beynəlxalq şəkildə qəbul olunduğundan, biz də məqalədə bu addan istifadə edəcəyik. 195 km uzunluğu olan çay Dəclə və Fərat çaylarının qovuşmasından yaranır, təxminən yarıya qədər İraq ərazisindən axır. Daha sonra isə şərqə meyllənərək İraq-İran sərhədinin bir hissəsini təşkil edir və sonda Fars körfəzinə tökülür.
Problem onda idi ki, İraqın dənizə çıxış ehtiyacı olduğundan qat-qat azdır. Böyük neft ixracatçısı olan ölkənin sahil zolağı cəmi 58 km təşkil edir. Müqayisə üçün göstərək ki, cırtdan Küveytdə bu rəqəm 499 km-ə bərabərdir. Ona görə də İraq İranla sərhədinin Şəttül-Ərəb çayının şərq sahilindən keçməsində, çayın tamamilə öz ərazisinə aid edilməsində maraqlıdır. Belə olardısa, bol sulu çay vasitəsilə dənizə çıxışı xeyli asanlaşardı.
1930-cu illərdə Böyük Britaniya region ölkələrini öz patronajlığı altında birləşdirmək üçün bir sıra addımlar atdı. 1937-ci ildə Türkiyə, İran, İraq və Əfqanıstandan ibarət “Yaxın Şərq Antantası” adını alacaq hərbi blok formalaşdırıldı. Elə həmin zamanda Böyük Britaniyanın təzyiqi ilə İran İraqla sərhədinin Şəttül-Ərəb çayının şərq sahilindən keçməsi, çayın akvatoriyasının tamamilə İraqa aid olması ilə razılaşdı.
30 il keçəndən sonra isə İran öz mövqeyini dəyişdi. Bu illər ərzində İran xeyli qüvvətlənmiş, İraq isə mütəmadi hərbi çevrilişlər nəticəsində zəifləmişdi. İran hökmdarı Məhəmməd Rza şah 1969-cu ilin aprelində verdiyi bəyanatda əvvəlki razılaşmadan imtina etdiyini, sərhədin Şəttül-Ərəb çayının talveqi (ən dərin yeri) üzrə keçməli olduğunu bildirdi.
Nəticədə İran-İraq münasibətlərində gərginlik artmağa başladı. Diplomatik münasibətlər pozuldu, sərhəddə tez-tez atışmalar, pozuntlar müşahidə edildi, İran İraqdakı kürd üsyançılarına dəstək verməyə başladı. Lakin bu dövrdə İraq bütün cəhətlər – hərbi, iqtisadi, beynəlxalq mövqe – üzrə İrandan açıq-aşkar zəif olduğundan qonşusunu 1937-ci il müqaviləsinə sadiq qalmağa məcbur etmək üçün ciddi addımlar atmaq imkanı yox idi.
1975-ci ilin martında OPEC ölkələrinin Əlcəzairdə keçirilən sessiyasında iştirak edən Məhəmməd Rza şah və İraqın vitse-prezidenti Səddam Hüseyn dövlətləri adından müqaviləyə imza atdılar. “Əlcəzair razılaşması” adlanacaq bu sənəd İranın mövqeyini qəbul edir və sərhədin Şəttül-Ərəb çayının talveqindən keçməsini qərara alırdı.
İran və İraq dövlətlərinin sonrakı yaxın illər ərzində tarixində müəyyən oxşarlıq var. Hər iki dövlət 70-ci illərdə neft qiymətlərinin kəskin artımından faydalanır, həyat səviyyəsi (xüsusən, İraqda) yüksəlirdi. Həm İran, həm də İraq xəzinəyə axan milyardlarla dollardan öz hərbi potensiallarını artırmaq, bir-birilərinə əzələ nümayişi üçün istifadə edirdilər.
Lakin bəzi, özü də çox ciddi fərqlər də vardı. İranda şahın həyata keçirdiyi islahatlar bəzi nöqsanları üzündən hakimiyyətdən narazılığın artmasına, etiraz hərəkatının güclənməsinə səbəb olurdu. İraqda isə rəsmən ikinci, reallıqda isə çoxdan birinci şəxsə çevrilən Səddam Hüseynin islahatları daha sosialyönümlü (pulsuz təhsil, səhiyyə və s.) olduğundan iqtidarın nüfuzunu xeyli artırırdı.
1978-ci ildə tərəflər arasında münasibətləri istiləşdirən olay yaşandı. İran kəşfiyyatı rəsmi Bağdadı hərbçilər tərəfindən hazırlanan çevriliş barədə xəbərdar etdi. Buna əvəz olaraq Səddam Hüseyn 14 il ərzində İraqda sığınacaq tapan İranın dini müxalifətinin lideri ayətullah Ruhulla Musəvi Xomeynini ölkədən çıxardı.
1979-cu ildə hər iki dövlətin tarixində taleyüklü hadisələr baş verdi. Fevralda İranda şah əleyhinə inqilab qalib gəldi və monarxiya devrildi. Bir müddət sonra İran İslam Respublikasının yaradıldığı elan olundu. İyulda isə real hakimiyyəti çoxdan itirən İraq prezidenti Əhməd Həsən əl-Bəkr istefa verdi, onun yerinə Səddam Hüseyn keçdi.
Prezident kimi ilk çıxışılarının birində Səddam Hüseyn İran islam inqilabına müsbət qiymət verdi, bir-birinin daxili işlərinə qarışmamağa əsaslanan dostluq münasibətlərinin qurulmasına çağırdı. Lakin qalib gələn bütün inqilabçılara xas maksimalizm İranın yeni lideri ayətullah Xomeyniyə də yad deyildi.
O, İslam inqilabının ixracından danışır, bu sırada İrandan sonra ən çox şiələrin yaşadığı İraqın adını ilk növbədə çəkirdi. Xomeyni İraq möminlərini dünyəvi BƏƏS rejimini devirməyə çağırırdı. Belə çağırışlar, təbii ki, İran-İraq münasibətlərinin yaxşılaşmasına xidmət etmirdi.
Əgər İraqdakı hakimiyyət dəyişikliyi xüsusi təbəddülatlar olmadan baş verdisə, İrandakı hadisələr haqqında bunu söyləmək olmaz. İslam inqilabı ölkənin bütün dayaqlarını silkələdi, köhnə dövlət aparatını yerlə-yeksan etdi. Saysız-hesabsız hərbçi, xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı, dövlət məmurları öldürüldü və ya həbs edildi. Bütün bunlar şübhəsiz ki, ölkənin müdafiə qabiliyyətinə təsirsiz ötüşə bilməzdi.
Əlcəzair razılaşmasını məcburi addım kimi qiymətləndirən, bir gün onun ləğvinə nail olacağına inanan Səddam Hüseyn İranda baş verən prosesləri diqqətlə izləyirdi. Xüsusən İran ordusunda baş verən repressiyalar, eləcə də, hakimiyyəti mənimsəyən qüvvələrin daxilində ruhanilər və sekulyaristlər arasında gedən mübarizə İraq prezidentini hərbi qələbənin mümkünlüyünə inandırırdı.
42 yaşında İraqın prezidenti postuna yiyələnən, apardığı islahatlar nəticəsində ölkədə hüdudsuz populyarlığa malik olan Səddam Hüseyn özünü yerlisi, orta əsrlərin böyük cəngavər-hökmdarı Səlahəddin Əyyubinin varisi kimi görürdü. O, Misir prezidenti Camal Əbdül Nasirin ölümündən sonra aşkar lidersiz qalan ərəb dünyasının yeni rəhbəri olmağa hazırlaşırdı.
1980-ci il İran-İraq münasibətlərinin getdikcə kəskinləşməsi ilə müşayiət olundu. Tərəflər bir-birlərinin əleyhinə bəyanatlar verir, diplomatik addımlar atır, sərhəd xəttində atışır, İraq İran kürdlərini, İran isə İraq kürdlərini silahlandırırdı. Nəhayət, iyul ayında Səddam Hüseyn öz generallarına müharibəyə hazırlaşmaq üçün bir ay vaxt verdi.
Prezidentdən fərqli olaraq, İraq generalları öz ordularının döyüş qabiliyyəti haqqında yüksək fikirdə deyildilər, buna görə də göstərişi məyusluqla dinlədilər. İraq generalları 1967 və 1973-cü illərdə İsrailə qarşı bir neçə gün davam edən və ağır məğlubiyyətlə nəticələn müharibələrdə ikinci dərəcəli iştirakdan başqa hərbi fəaliyyətdə fərqlənməmişdilər və daha çox çevrilişlər üzrə ixtisaslaşmışdılar.
Digər tərəfdən, İraq SSRİ-dən külli miqdarda müasir ağır texnika alsa da, hərbçilər onları (xüsusən təyyarələri və tankları) əsaslı surətdə mənimsəməmişdilər və bütün üstünlüklərindən yararlana bilmirdilər. Lakin ali hərbi rəhbərlikdən kimsənin bu və digər çatışmazlıqları Səddam Hüseynə deməyə cəsarəti çatmadı.
Yuxarıda deyildiyi kimi, 1970-ci illərdə İran da öz hərbi potensialının güclənməsinə xeyli vəsait ayırırdı və bu zaman Qərb silahlarına üstünlük verilirdi. ABŞ-dan “Fantom F-4” təyyarələri və AH-1 Kobra helikopterləri alınırdı. Böyük Britaniyanın istehsal etdiyi “Çiften” tanklarının ən kütləvi (896 ədəd) alıcısı da Tehran idi. İran ordusunda “Çiften”lərin sayı hətta Britaniya ordusundakından çox idi.
Üstəlik, İran hərbçiləri, xüsusən də pilotlar iraqlı həmkarlarından peşəkarlıq baxımından daha üstün idilər. Şah rejimi təkcə texnika almaqla kifayətlənməyərək, öz pilotlarını tez-tez ABŞ-a və digər NATO ölkələrinə hərbi təlim və təcrübə keçməyə göndərirdi.
Lakin İranın öz problemləri də vardı. Bunun bir qismi artıq xatırladığımız ordu və kəşfiyyat strukturlarının məruz qaldığı repressiya idi. İran inqilab məhkəməsinin hakimi ayətullah Sadeq Xalxali zabitləri dəstə-dəstə edama göndərirdi. Xeyli sayda zabit repressiyalardan qaçaraq mühacirət etmişdi. Digər problem isə İslam inqilabından sonra ölkənin məruz qaldığı embarqo idi. Bu embarqo nəinki yeni silahlar alınmasına imkan vermir, hətta mövcud hərbi texnikanın ehtiyat hissələrlə təmin edilməsini müşkülə çevirirdi.
Bundan əlavə, inqilabdan sonra ordu demək olar ki, yox idi. Fərarilik böyük miqyas almışdı. Yeni rəhbərlik xarici müdaxilə ehtimalını ciddi saymadığından diqqəti daha çox daxili düşmənlərlə mübarizəyə yönəldirdi. Buna görə də ordunun bərpasını deyil, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (Sepahe Pasdarane Enqelabe Eslami, qısaca Sepah) yaradılmasını daha ümdə vəzifə sayırdı. Nəhayət, inqilabdan sonra ölkənin iqtisadi və maliyyə vəziyyəti ağır olaraq qalmaqda idi.
Avqustun sonlarına doğru sərhəd toqquşmaları intensiv xarakter aldı. Tərəflər artıq təkcə yüngül silahlardan deyil, ağır silahlardan, artilleriyadan da istifadə edir, sərhəd yaxınlığında qüvvələrini artırırdılar. Sərhəd istər qurudan, istərsə də havadan mütəmadi və əsasən İraq tərəfindən pozulurdu.
Sentyabrın 16-da İraqın ali hərbi rəhbərliyini toplantısında Səddam Hüseyn müharibənin yaxın günlərdə başlayacağını bildirdi. Yalnız İraq kəşfiyyatının (Muxabbarat) rəisi, prezidentin yaxın qohumu, sonralar kürdlərə qarşı zəhərli qaz işlətdiyinə görə Kimyəvi Əli adını alacaq Əli Həsən əl-Məcid ölkənin müharibəyə hazır olmadığını bildirdi. Lakin başqa kimsə onu dəstəkləmədi.
Ertəsi gün Bağdad Əlcəzair razılaşmasından imtina etdiyini, Şəttül-Ərəb çayının tamamilə özünə aid olduğunu bildirdi və İranı danışıqlara dəvət etdi. Lakin Tehran bu təklifi qəbul etmədi. Sentyabrın 18-də İraq özünün müdaxilə planını tam hazırladı. İran rəhbərliyi müharibənin başlanmasına o qədər inanmasa da, hər ehtimala qarşı sentyabrın 20-də səfərbərlik elan etdi. Bundan iki gün sonra İraq ordusu sərhədi keçərək müharibəyə başladı.
***
Hətta iki hissəyə bölünən bir məqalə çərçivəsində 8 il davam edən hərbi əməliyyatları az-çox əhatəli təsvir emək qeyri-mümkündür. Ona görə də əsasən ümumi cizgilərə toxunacağıq. Zatən nadir istisnalarla bu əməliyyatları hərb sənəti incisi adlandırmaq çətindir.
İraq komandanlığının planına görə qoşunlar 10 gün ərzində Kermanşah, Abadan, Ahvaz, Dezful şəhərlərini tutmalı idilər. Son üç şəhər ərəblərin çoxluq təşkil etdiyi Xuzistan ostanında yerləşirdi. Səddam Hüseynin gümanlarına görə, yerli əhali iraqlıları sevinclə qarşılayacaq və İrana qarşı üsyana qalxacaqdılar. Hərbi məğlubiyyətlər isə ümumilikdə Xomeyni hakimiyyətinin nüfuzunu sarsıdacaq və tezliklə devrilməsinə səbəb olacaqdı.
Lakin bu ümidlərin heç biri doğrulmadı. Hətta Şəttül-Ərəb çayının sahilində yerləşən Xorrəmşəhri tutmaq üçün iraqlılara 1 ay vaxt lazım oldu. Göstərilən 4 şəhər isə heç vaxt tutulmadı. Xuzistan ərəbləri iraqlıların gəlişinə biganə yanaşdılar. İranın qalan əhalisində isə İraq təcavüzü kəskin dini və milli coşğu doğurdu.
Müharibənin ilk günlərində daha azsaylı olan İran ordusu xeyli sayda könüllülərin hesabına sıralarını nəzərəçarpacaq dərəcədə genişləndirdi. Hələ edam olunmamış peşəkar hərbçilər həbsxanalardan azad edildilər. İran pilotları hava döyüşlərində iraqlılardan daha üstün olduqlarını nümayiş etdirdilər. Müharibənin ilk günlərindən İran aviasiyası İraqın neft sənayesinə ciddi zərbələr endirdi.
Noyabrın 28-də isə bütün müharibə ərzində nadir diqqətəlayiq əməliyyatlardan biri keçirildi. İran Hərbi Dəniz və Hərbi Hava qüvvələrinin birlikdə keçirdiyi “Mirvari” əməliyyatı nəticəsində Mina əl-Bəkr və Xor əl-Amiyədəki neft terminalları partladıldı. Daha sonra baş verən dəniz döyüşü zamanı isə İraqın dəniz qüvvələrinin 80%-i məhv edildi. O zamandan etibarən 28 noyabr İranda hərbi-dəniz donanması günü kimi qeyd olunur.
Hərbi əməliyyatların istədiyi kimi getmədiyini görən Səddam Hüseyn hələ sentyabrın sonlarında Tehranı danışqlar masasına dəvət etdi. O, İranın Şəttül-Ərəbdən və İraqın da tutduğu ərazilərdən imtinası müqabilində sülh bağlamağı təklif edirdi. Bir neçə gün sonra isə Tehran sülh üçün öz şərtlərini açıqladı: Səddam Hüseynin istefası, İraqın rəsmən üzr istəməsi və təzminat ödəməsi, təzminat ödənənə qədər neftlə zəngin Bəsrə vilayətnin İranın nəzarətinə verilməsi. Aydındır ki, Bağdad bu təklifləri qəbul edə bilməzdi.
Elə həmin günlərdə BMT Təhlükəsizlik Şurası 479 saylı qətnamədə tərəfləri atəşi dayandırmağa, ixtilafı ədalət və beynəlxalq hüquq əsasında həll etməyə çağırdı. İraq dərhal qətnaməni qəbul etdiyini açıqladı. İran isə tərəflər arasında bərabərlik qoyulmasından, İraqın təcavüzkar olduğunun vurğulanmamasından narazılıq etdi və bildirdi ki, düşmən qüvvələri ərazisindən çıxmayana qədər hərbi əməliyyatları dayandırmayacaq.
Hərbi əməliyyatlar zamanı tərəflər bir-birlərinə bacardıqca maddi zərər vurmağa, iqtisadi cəhətdən tükətməyə çalışırdılar. Dekabrın 24-də İraq aviasiyası İranın Xark adasındakı nəhəng neft terminalını bombardman etdi. Bir neçə gün sonra İran aviasiyası Bəsrədəki neftayırma zavoduna zərbə endirdi. Hər iki tərəf milyardlarla dollar zərərə uğradı.
İlin sonunda İraq ölü olaraq 4000, yaralı olaraq 10000 insan, 450 tank və 350 digər zirehli texnika, 80 təyyarə və 30 helikopter itirdi. İran tərəfdə ölənlərin sayı 4500, yaralıların sayı 12000, itirilən tank 450, digər zirehli texnika 150, təyyarə 30, helikopter isə 60 idi. Qələbəyə ümidini itirən Səddam Hüseyn işğal etdiyi ərazilərin müdafiəsinə keçməyi və bu yolla İranı gücdən salaraq sülhə vadar etməyi düşünürdü.
İran İraqda inşa edilən “Osirak” atom reaktorunu da bombalamağa cəhd etdi, lakin elə də uğur qazanmadı. Əvəzində 1981-ci ilin iyununda İsrail təyyarələri həmin reaktoru yerlə-yeksan etdilər. Bəzi iddialara görə, İran İsraillə düşmən münasibətlərinə baxmayaraq, kəşfiyyat məlumatları ilə bu əməliyyata müəyyən dəstək vermişdi.
1981-ci ilin ilk günlərində İran işğal altında olan ərazilərini tam təmizləmək üçün əks-hücuma keçməyə cəhd göstərdi. Lakin bacarıqsız hazırlanan və uğursuz vaxtda keçirilən əməliyyat məğlubiyyətlə nəticələndi. Baş verən böyük tank döyüşündə iranlılar 240 ədəd “Çiften” itirdilər.
Bu uğursuzluq prezident və ali baş komandan, sekulyar qanadın lideri Əbülhəsən Bənisədrin çöküşünü sürətləndirdi. İyun ayında ona parlament tərəfindən impiçment elan edildi və ev həbsinə alındı. Lakin o, ölkədən qaçmağı bacardı. 85 yaşlı Bənisədr indi də Parisdə yaşayır.
İranın uğur qazanmasına mane olan səbəblərdən biri də peşəkar ordu ilə Sepah qüvvələri arasında inamsızlıq, qarşılıqlı antipatiya idi. İranın siyasi hakimiyyəti də şah zamanı yetişən zabitlərə o qədər də bel bağlamır, uğursuzluqların onların sabotajının nəticəsi ola biləcəyini düşünürdü. Bununla belə, 1981-ci ilin payızındakı növbəti əks hücum İrana ilk qələbələr qazandırdı. Bu hücum nəticəsində İraqın işğal etdiyi ərazilərin 40%-ni geri qaytarmaq, Abadanın mühasirəsinə son qoymaq mümkün oldu.
1982-ci ildə İran İraqa ilk növbədə ağır iqtisadi zərbə endirdi. Tamamilə beynəlxalq izolyasiyada olan iranlılar özləri kimi şiə olan Hafez Əsədi tərəflərinə çəkə bildilər. Suriya prezidenti İraq neftindən imtina müqabilində İrandan daha ucuz neft almağa razı oldu. Bu hadisə İraq büdcəsinin hər ay 5 milyard dollar itirməsi demək idi. İtkini kompensasiya etmək üçün Bağdadın Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və digər ərəb ölkələrindən külli miqdarda borc almaqdan savayı yolu qalmadı.
1982-ci ilin əvvəlcə mart, sonra isə may ayında keçirilən əməliyyatlar nəticəsində iranlılar xeyli ərazini, o cümlədən “İranın Stalinqradı” adını alan Xorrəmşehri azad etdilər. İraqın nəzarətində yalnız kiçik bir ərazi, əvvəllər işğal etdiyinin 10%-ə qədəri qaldı.
İyun ayında İsrailin Livana müdaxiləsi baş verdi. Sülh bağlamaq üçün bəhanə axtaran Səddam Hüseyn bu dəfə “müsəlman həmrəyliyi”ni əsas götürərək müharibəni dayandırmağı, İsrailə qarşı birgə savaşmağı təklif etdi. Bağdad Əlcəzair razılaşmasının yenidən qüvvəyə minməsinə və hətta özünün təcavüzkar olduğunu etiraf etməyə də razı idi. Öz “xoş məram”ını göstərmək üçün Səddam İraq qoşunlarına nəzarətdə saxladıqları İran ərazilərini tərk etmək göstərişi verdi.
İraq prezidentinin təklifi İran rəhbərliyində ciddi təbəddülat yaratdı. Prezident Əli Xamenei, baş nazir Mirhüseyn Musəvi, xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilayəti və eləcə də ordunun qərargah rəisi general Əli Səyyad Şirazi təklifin qəbul edilməsinin tərəfdarı idilər. Onlar, ilk növbədə, İranın ağır iqtisadi vəziyyətini, eləcə də izolyasiya səbəbindən hərbi texnikanı yeniləyə və təmir edə bilməmələrini əsas gətirirdilər.
Müharibənin davam etdirilməsinin, İraqa müdaxilənin tərəfdarı olan qüvvələrə isə parlamentin sədri Əli Əkbər Haşemi Rəfsəncani rəhbərlik edirdi. Öncə tərəddüd keçirən ali dini rəhbər ayətullah Xomeyninin də onlara qoşulması ilə müharibə tərəfdarları qalib gəldilər. İraqın təklifi, eləcə də BMT-nin konfliktlə bağlı yeni, 514-cü qətnaməsi rədd edildi. Bununla da hər iki xalqa ağır fəlakətlər yaşadan müharibə daha 6 il uzandı.
***
Maraqlıdır ki, İraqa müdaxilə qərarı verərkən İran rəhbərliyi öz düşməninin bəzi səhvlərini təkrar edirdi. Məsələn, müharibəni başlayarkən Səddam Hüseyn Xuzistanda yaşayan ərəblərin ona ciddi dəstək olacaqlarını düşünürdü. İndi də Xomeyni İraq şiələrindən analoji davranış umurdu. Lakin bu ümidlər də birinci kimi özünü doğrultmadı.
İran cəmiyyətində müharibənin davamı barədə qərar birmənalı qarşılanmadı. Bir çox siyasi fiqurlar, o cümlədən İslam Respublikasının ilk Baş naziri, ali rəhbər ilə fikir ixtilafları səbəbindən istefa vermiş Mehdi Bazərgan bu qərarı sərt tənqid edir, sonrakı 6 il ərzində mütəmadi olaraq hərbi əməliyyatları dayandırmağa çağırırdı.
Bu qərar həmçinin xalqın müharibəyə münasibətinin dərhal olmasa da, dəyişməsinə səbəb oldu. Zaman ötdükcə, müharibənin məhdudiyyətləri artdıqca İraq müdaxiləsindən doğan milli və dini entuziazm tədricən zəiflədi. Müharibənin son illərində isə bir çox şəhərdə sülh tələbi ilə nümayişlər keçirilirdi.
İranın İraqa müdaxiləsindən sonra beynəlxalq aləmin konfliktə münasibəti də dəyişməyə başladı. İlk iki ildə İraqın əsas müttəfiqləri Xomeyninin monarxist quruluş əleyhinə çağırışlarından narahat olan sünni ərəb monarxiyaları idi. Böyük dövlətlər əsasən bitərəf mövqe tuturdular. İndi isə üstünlüyün İrana keçməsi vəziyyəti dəyişdi. İranın qalib gələrək regionda güclənməsini heç kəs istəmirdi.
Həmin dövlətlərə dünyanın ozamankı iki supergücü – ABŞ və SSRİ də aid idilər. Buna görə də İraqa yardım göstərməyə başladılar. SSRİ əvvəlki əməkdaşlığına rəğmən, müharibənin əvvəlində İraqın silahlarla təchizini dayandırmışdı. İndi isə bu təchizat daha geniş şəkildə bərpa edildi. İraqa başqa silahlarla yanaşı yeni T-72 tankları verildi. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ hərdən İrana da silah satırdı.
ABŞ 1982-ci ildə İraqı “terrorizmi dəstəkləyən ölkələr” siyahısından çıxardı və ona haubitsalar satdı. SSRİ-dən sonra İraqın ən böyük təchizatçısı Fransa idi. Fransızlar Bağdada Qazel helikopterləri, Miraj-F1 qırıcıları, gəmi əleyhinə Exzoset raketləri satırdılar. Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, BƏƏ və digər ərəb ölkələri İraqın əsas maliyyə donorları idilər. İordaniya bir çox hallarda “yalançı alıcı” rolunda çıxış edirdi. Dövlətlər guya silahı ona satır, oradan da İraqa ötürülürdü.
Lakin İraq hərbçilərinin müasir silahlardan tam yararlanmaq bacarığı hələ də aşağı idi. Bunu belə bir fakt sübut edir ki, SSRİ-dən gətirilən SU-24 təyyarələrindən yalnız 4 il sonra istismar olunmağa başlanıldı. 1983-cü ilə qədər İraq 200-ə qədər təyyarə itirmişdi, bunların da bir çoxu qeyri-döyüş şəraitində istismar zamanı, aşağı peşəkarlıq üzündən baş vermişdi.
İraqın sonralar kütləvi istifadə edəcəyi kimyəvi silahlar üçün zəhəri haradan alması mübahisə mövzusudur. Bu sırada SSRİ, ABŞ, bəzi Qərbi və Şərqi Avropa ölkələrinin adı çəkilir. Mümkündür ki, zəhərli xammal bir neçə ölkədən əldə olunub. Şübhəsiz olan odur ki, İranın dəfələrlə çaldığı həyacan siqnalına baxmayaraq, beynəlxalq aləm kimyəvi silahın işlədilməsi haqqında faktlara biganəlik göstərdi.
İranın yeni silah-sursat almaq üçün xüsusən ilk dövrlərdə yetərincə maliyyəsi olsa da, beynəlxalq embarqo səbəbindən bunu edə bilmirdi. Yalnız Çin, Şimali Koreya, Liviya və Suriya vasitəsilə öz tələbatının kiçik bir hissəsini ödəyə bilirdi. Əsas problem o idi ki, İran texnikası əsasən Qərb istehsalından ibarət idi, sadalanan ölkələrdən isə yalnız sovet və yerli silahları almaq olurdu. Qərb texnikasının ehtiyat hissələrinə olan tələbat isə ödənilməmiş qalırdı.
Doğrudur, sonralar “İrangeyt qalmaqalı” adını alacaq əməliyyat çərçivəsində ABŞ İsrail vasitəsilə 1985-1986-cı illərdə İrana bəzi silahlar (əsasən tank əleyhinə TOW raketləri) satdı. Lakin bu İranın həqiqi tələbatı müqabilində çox cüzi nailiyyət idi.
Bəzi ölkələr heç bir kompleks yaşamadan hər iki tərəfə silah satırdılar. Belələrindən Çin, Yuqoslaviya, Portuqaliya və digərlərini sadalamaq olar. Bəhs etdiyimiz sahədə İranın əlverişsiz vəziyyətdə olmasını belə bir fakt sübut edir ki, əgər İraq müharibə illərində silah-sursat almağa 80 milyard dollar xərclədisə, İranda bu rəqəm dörd dəfə az idi.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, başqa müharibələrdə də müşahidə olunan yalançı təbliğat İran-İraq müharibəsində əndazəsiz şəkil aldı. Ölkələr qarşı tərəfin itkiləri, öz uğurları barədə daim şişirdilmiş məlumatlar verirdilər. Bu məlumalar həqiqi olsaydı, həm İranın, həm də İraqın əməliyyatları davam etdirməsi üçün canlı qüvvəsi və texnikası qalmamalı idi.
Müdaxilə ərəfəsində İranın potensialını zəiflədən daha bir hadisə baş verdi. Guya İslam Respublikasına qarşı böyük bir sui-qəsdin üstü açıldı. Bu sui-qəsddə ayətullah Şəriətmədari, İslam inqilabından sonra bir müddət xarici işlər naziri işləmiş Sadeq Qotbzade ilə yanaşı hərbçilərin də adı keçirdi. Nəticədə orduda yenə kütləvi “təmizləmələr” aparıldı, ordu və Sepah arasında ziddiyyətlər dərinləşdi.
***
İranın İraqa müdaxilə planı “Ramazan” adlanırdı. Bu plana görə, iranlılar İraqın neft infrastrukturu üçün əhəmiyyətli iki şəhəri – Bəsrə və Kərkükü tutmalı idilər. Əgər hadisələr İranın xeyrinə cərəyan edərdisə, xüsusən yerli şiə əhalisindən dəstək olardısa, Bağdada hücum haqqında düşünüləcəkdi.
Əməliyyat 1982-ci ilin iyulun 13-də başladı. İran ordusu gecəyarı Şəttül-Ərəb çayını keçərək İraq qüvvələrinə hücum etdi. Onlar müəyyən əraziləri ələ keçirsələr də, nə Bəsrəni, nə Kərkükü tuta bildilər. Həm canlı qüvvə, həm texnika baxımından ağır itkilər üzündən hücum iyulun son günündə dayandırıldı. Oktyabr-noyabr aylarında aparılan iki əməliyyatdan birincisi tam uğursuz olsa da, ikincisi sayəsində bəzi əraziləri, o cümlədən iki neft yatağını ələ keçirmək mümkün oldu.
Ümumiyyətlə, 1988-ci ilə kimi İran irili-xırdalı 70 hücum əməliyyatı həyata keçirdi. Bunların bir çoxunu rəsmi təbliğat “həlledici hücum” kimi təqdim edirdi. Lakin onların böyük əksəriyyəti uğursuz oldu, bəzi əməliyyatlar zamanı müəyyən uğurlar əldə olunsa da, heç biri həlledici mahiyyət daşımadı.
1983-cü il ərzində İran “əl-Fəcr” (Şəfəq), “əl-Fəcr-2”, “əl-Fəcr-3”, “əl-Fəcr-4” adlı dörd hücum əməliyyatı keçirdi. Lakin ağır itkilər müqabilində mikroskopik uğurlar qazanıldı. Uğursuzluğun səbəblərindən biri də İraqın bu dövrdən etibarən kimyəvi silah işlətməsi oldu.
Bağdad iprit, zarin, siklozarin, tabun kimi maddələrdən daha çox istifadə edirdi. Sonrakı illərdə İranı sülhə vadar etmək üçün şəhərlərin bombalanması zamanı dinc əhaliyə qarşı da kimyəvi silahdan istifadə olundu. İranın BMT-yə şikayəti isə ABŞ-ın yaratdığı əngəllər üzündən cavabsız qaldı.
1988-ci ilin martında isə İraq Kürdüstanındakı Hələbcə şəhərində zəhərli qazların tətbiqindən 5 min insan öldü, minlərlə insan isə indi də bu cinayətin ağrısını çəkirlər. Dünya bu cinayəti də sükutla qarşıladı. Yalnız 2003-cü ildə Səddam Hüseynin devrilməsindən sonra İraqın bəzi siyasi xadimləri Hələbcə cinayəinə görə məsuliyyətə cəlb olundular və edam edildilər.
1984-cü ildə iranlılar 20 minə qədər canlı qüvvə itkisi bahasına Məcnun neft yatağını ələ keçirə bildilər. Bu ildən etibarən “şəhərlər müharibəsi” (Tehranı sülhə sövq etmək üçün İraq tərəfdən İran şəhərlərinin bombalanması və İranın analoji cavabı) və “tanker müharibəsi” (qarşı tərəfin neftini daşıyan əcnəbi tankerlərə hücum) vüsət alır. Sonuncu hal ABŞ-ın Fars körfəzində fəallaşmasına səbəb oldu.
1985-ci ildə tərəflərdən heç biri az-çox əhəmiyyətli nailiyyət qazana bilmədi. Əvəzində 1986-cı ilin fevralında İran müdaxilə boyu ən böyük uğuruna imza atdı. Olduqca yaxşı hazırlanan və bacarıqla həyata keçirilən əməliyyat nəticəsində İraqın Fars körfəzinə çıxışında yerləşən Fao yarımadası ələ keçirildi.
İqtisadi və strateji əhəmiyyəti çox böyük olan Fao yarımadasının itirilməsi Bağdadda təşviş yaratdı. Bu ciddi uğursuzluq İraq əhalisini, xüsusən şiələri hakimiyyət əleyhinə qaldıra bilərdi. İtkini kompensasiya etmək, daha doğrusu kompensasiya görüntüsü yaratmaq üçün yeni hərbi plan tərtib olundu.
İraq ordusu 1982-ci ildən sonra ilk dəfə İran ərzisinə soxularaq Mehran şəhərini tutdu. Rəsmi təbliğat bunu həddindən artıq böyük uğur, Fao itkisinin artıqlaması ilə kompensasiyası kimi qələmə verdi. Halbuki, Mehranın əhəmiyyəti Fao ilə müqayisədə xeyli az idi. Üstəlik, 45 gün sonra iranlılar əks-hücumla şəhərə nəzarəti bərpa etdilər. İraq 2-ci korpusunun komandiri Ziya Tofiq İbrahim Bağdada çağrıldı və Mehran məğlubiyyətinə görə güllələndi.
1986-cı il hər iki dövlətə ciddi təsir edən daha bir hadisə ilə yadda qaldı. 1973-cü ilin Ərəb-İsrail müharibəsindən sonra yüksək olan, İran-İraq savaşı ilə daha da artan neft qiymətləri kəskin ucuzlaşdı. 1980-ci ildə neftin barrelinin qiyməti 35 dollar (indiki kursla 100 dollara yaxın) təşkil edirdi. 1986-cı ildə qiymət 10 dollara (indiki kursla 25 dollara yaxın) düşdü. Bu da ağır hərbi xərclər çəkən İraq və İran üçün fəlakətli hadisə idi. Müqayisə üçün göstərək ki, İranın neft gəlirləri əgər 1982-ci ildə 20 milyard dollar idisə, 1988-ci ildə 5 milyarda enmişdi.
Getdikcə ağırlaşan iqtisadi şərtlər İranı müharibəni tezliklə bitirməyə sövq edirdi. İlin sonlarında yenidən Bəsrə üzərinə “həlledici hücum”planlaşdırıldı. Hücum ordu və Sepah arasındakı ixtilaf səbəbindən bir müddət ləngidi. Ordu cinahlardan hücuma keçərək İraq qüvvələrini mühasirəyə almağı təklif edirdi. Sepah rəhbərliyi isə üzbəüz hücum tərəfdarı idi. Hələ də ordu zabitlərinə güvənməyən Xomeyni Sepahın təklifini dəstəklədi. Lakin bu plan fiasko ilə nəticələndi. “Həlledici hücum” cəmi iki gün çəkdi: 8 min hərbçi itirən iranlılar ilkin mövqelərinə qayıtdılar.
1987-ci ilin qışı yenidən Bəsrə uğrunda döyüşlərlə keçdi. İran bəzən müvəffəqiyyət qazanıb Bəsrənin 12 km-nə qədər irəliləsə də, iraqlıların əks-hücumu sayəsində geri çəkilməli oldu. Aprelin ortalarına qədər davam edən döyüşlərdə 40 min iranlı və 10 min iraqlı öldrüldü.
Ağır itkilərə baxmayaraq uğur qazanılmaması İran ordusunda və cəmiyyətində ruh düşkünlüyü yaratdı. Sülh tərəfdarlarının sayı getdikcə artırdı. Mehdi Bazərgan Birləşmiş Millətlər Təşkilatına yazdığı məktubda aparılan müharibəni qanunsuz və İslama zidd adlandırırdı.
Hələ 1985-ci ilin mayında İranın 74 şəhərində müharibə əleyhinə nümayişlər keçirilmişdi. 1987-ci ildə çağırışdan yayınma halları o qədər kütləviləşdi ki, hakimiyyət orqanları belələrini aşkar etmək üçün şəhərlərdə nəzarət-yoxlama məntəqələri yaratdılar.
Belə vəziyyət İranın müharibə potensialı üçün silah və sursat çatışmazlığından az təhlükə törətmirdi. Çünki bütün bu illər ərzində İraqdan texniki geriləmə insan resursu hesabına ört basdır edilirdi. Dini entuziazm, cənnətə düşəcəklərinə inam sayəsində on minlərlə könüllü gənc və yeniyetmə zəif silahlanmış, təlim görməmiş halda böyük insan dalğası şəklində İraq səngərlərinə hücum edir, xeyli sursatın özlərinə sərf edilməsinə nail olurdular.
Müəyyən müddət davam edən və iraqlıları yoran bu hücumlardən sonra isə nizami ordu və ya Sepah qüvvələri işə başlayırdılar. Məhz bu intihar fədakarlığı sayəsində İran 1980-1982-ci illərdə düşmən hücumunu dayandırmış, sonra da öz ərazisini təmizləmişdi. İndi isə çağırışdan yayınma kütləvi xarakter aldıqca İran rəqib üzərindəki əsas üstünlüyündən məhrum olurdu.
Ərazisi daha kiçik, əhalisi daha az olan İraqda hərbi xərclər xüsusən ağır idi və ümumi daxili məhsulun 50%-bi təşkil edirdi. İranda isə bu rəqəm 12%-ə bərabər idi. Bunu və “həlledici hücum”ların uğursuzluğunu nəzərə alan İran yenidən tükətmə müharibəsinə müraciət etdi. Əsasən İraqın neft infrastrukturuna və ixracına yönələn zərbələrə üstünlük verilirdi. Lakin, dediyimiz kimi, İranın öz iqtisadi vəziyyəti də ürəkaçan deyildi.
İyunun 10-da İraq ilk dəfə olaraq dinc əhaliyə qarşı kimyəvi silah işlətdi. Qərbi Azərbaycan ostanının Sərdəşt şəhərinə iprit bombaları atıldı. Təəssüf ki, nə o zaman, nə də sonralar bu cinayətə görə kimsə məsuliyyətə cəlb olunmadı. Hətta Hələbcə cinayəti kimi rezonans da doğurmadı.
Beynəlxalq aləmin susqunluğu və cəzasızlıq Səddam Hüseyn rejimini daha da həvəsləndirdi. 1988-ci ildə bütün müdafiə və hücum əməliyyatlarında kimyəvi silahdan istifadə kütləvi şəkil aldı. Zəhərli maddələrdən o qədər çox istifadə edilirdi ki, bəzən İraq əsgərləri də xəsarət alırdılar. Məsələn, aprel ayında Fao yarımadasının qaytarılması üçün aparılan uğurlu əməliyyat zamanı 200 İraq əsgəri zəhərli maddələrdən həlak oldu.
İran ordusunda geniş yayılan ruh düşkünlüyü, İraqın bütün qüvvəsini toparlaması ilə yanaşı məhz kimyəvi silahdan hüdudsuz istifadə nəticəsində aprel-iyun aylarında Fao yarımadası, Bəsrə ətrafı, Məcnun yatağı azad edildi. Yalnız İraq Kürdüstanında bəzi ərazilər İranın nəzarətində idi. İyulda artıq İranın bəzi əraziləri, məsələn, Dehluran şəhərciyi İraq tərəfindən işğal olundu.
Səddam Hüseyn İrana ultimatum verərək İraq Kürdüstanını tərk etməyi, əks halda Ahvaz üzərinə hücuma keçəcəyini bildirdi. İyulun 14-də gecə vaxtı Tehranda Təhlükəsizlik Şurası toplandı. Canlı qüvvənin, texnikanın (aviasiyada cəmi 60 təyyarə qalmışdı) və maliyyə resurslarının tükənməsi, əhalinin müharibədən yorulmasını nəzərə alan TŞ İraqın ultimatumunu qəbul etməyi və sülh bağlamağı qərara aldı.
İki gün sonra Səddam Hüseyn BƏƏS partiyasının toplantısında şərtlərini açıqladı: tərəflər arasında birbaşa danışıqların başlanması, Şəttül-Ərəb çayının təmizlənməsi, İraq gəmilərinin Fars körfəzində sərbəst hərəkətinə təminat və əsirlərin dəyişdirilməsi.
Elə həmin gün İran prezidenti Əli Xamenei BMT Baş katibi Havyer Peres de Kuelyara məktub yazaraq hələ 1 il öncə qəbul edilən 598 saylı qətnamənin şərtləri ilə razılaşdığını bildirdi. Daha iki gün sonra isə ayətullah Xomeyni xalqa müraciət edərək acı məcburiyyət səbəbindən sülhə razılaşdığını, bu qərarı verməyin onun üçün zəhər içməkdən daha çətin olduğunu söylədi.
Lakin BMT vasitəçiliyi ilə Nyu-Yorkda aparılan danışıqlara İran nümayəndə heyəti məntiqsiz mövqeyi ilə başladı. Onlar bildirdilər ki, Səddam Hüseyn rejimini qanunsuz saydıqlarına görə onun göndərdiyi nümayəndələrlə görüşmək istəmirlər. Belə olduqda, İraq hərbi əməliyyatları bərpa etdi.
İyulun 22-25-də ciddi müqavimətlə rastlaşmayan iraqlılar İran ərazisinə doğru 50 km irəlilədilər, Qəsri-Şirin və Hüveyzə şəhərlərini tutdular. Eləcə də 8 min İran hərbçisi əsir götürüldü. Aviasiya İranın neft sənayesi obyektlərini və Buşerdəki atom elektrik stansiyasını bombaladı.
Nəhayət, avqustun 6-da İran tərəfi birbaşa danışıqlara razılıq verdi. Ertəsi gün tərəflər atəşkəs şərtlərini razılaşdırdılar. Atəşkəs avqustun 20-dən qüvvəyə mindi. Bununla da 8 il davam edən İran-İraq müharibəsi əsasən əvvəlki status-kvonun bərpa edilməsi ilə yekunlaşdı.
***
Müharibə İran-İraq sərhədində, o cümlədən Şəttül-Ərəb çayının statusunda heç bir dəyişikliyə səbəb olmadı. Tərəflərin düşmən dövlətin siyasi hakimiyyətini dəyişmək arzuları da həyata keçmədi. Savaşın sonunda da əvvəlində olduğu kimi İrana Xomeyni, İraqa Səddam Hüseyn rəhbərlik edirdilər.
Savaş hər iki ölkəyə olduqca ağır başa gəldi. İnsan itkilərinin dəqiq sayı məlum olmasa da İraqda bunun 150-200 min arasında olduğu təxmin edilir. İranın isə texnika əskikliyini canlı qüvvə ilə kompensasiyası taktikası üzündən daha çox, 500 min civarında qurban verdiyi ehtimal olunur. Hərçənd, Tehran bu rəqəmin yalnız yarısını səsləndirir.
Tərəflərin iqtisadi itkiləri də nəhəng idi. Təbii ki, bu itkiləri dəqiq hesablamaq çətindir. Bəzi qiymətləndirmələrə görə, İraqa dəyən zərər 342 milyard dollar təşkil edir. İranın zərəri isə daha çox, 645 milyard dollar qiymətləndirilir. Bununla belə, iqtisadi potensialının kiçikliyinə görə İraq maliyyə cəhətdən daha ağır vəziyyətə düşdü.
Müharibədən öncə İraqın o zaman üçün böyük məbləğ sayılacaq 40 milyard dollar həcmində valyuta ehtiyatına malik idi və bəzi ölkələrə faizsiz borc verirdi. Müharibədən sonra isə artıq özünün 130 milyard dollar məbləğində nəhəng borcu vardı. Buna baxmayaraq, Səddam Hüseyn “misilsiz qələbə” qazandığını iddia edirdi.
Məhz bu ağır maliyyə vəziyyəti Səddam Hüseyni 1990-cı ildə Küveytə qarşı müdaxiləyə vadar etdi. Yalnız bundan sonra dünya birliyi İraqın İrana qarşı təcavüzünün qanunsuzluğundan danışmağa, kimyəvi silah işlətməsini xatırlamağa başladı.
İran da müharibədən xeyli zəifləmiş çıxdı. Savaşdan öncə inqilabın ixracından danışan, qonşu ölkələri hədələyən İslam respublikası indi daha çox öz yaralarını sağaltmaqla məşğul idi. 1970-ci illərin ortalarında İran ordusu gücünə görə dünyada beşinci ordu sayılırdı. Şah zamanı toplanan bu nəhəng hərbi potensial indi darmadağın edilmişdi.
Xomeyninin “inqilabın idxalı” ritorikasına görə Yaxın Şərqdə və ümumiyyətlə beynəlxalq aləmdə bir çoxları Səddam Hüseynə rəğbətlə yanaşırdılar. Prezident Corc Buşun 1989-cu ilin oktyabrında imzaladağı direktivdə yazılırdı: “Birləşmiş Ştatlar və İraq arasındakı normal münasibətlər bizim uzunmüddətli maraqlarımıza uyğundur və Orta Şərqdə, Fars körfəzində sabitliyə xidmət edir”.
İran rəhbərliyi isə müharibədən sonra daha realist davranmağa başladı, bir çox dövlətlərlə münasibətlərini normallaşdırdı. Zənnimcə, Xomeyninin vəfatından sonra ali dini rəhbər olan Əli Xameneinin öz sələfindən daha realist siyasətçi olması bu məsələdə əsas rol oynadı.
ABŞ-ın nüfuzlu diplomatlarından Henri Kissincer İran-İraq müharibəsi haqqında danışarkən “heyf ki, onların hər ikisinin məğlubiyyəti mümkünsüzdür” cümləsini işlətmişdi. Məncə, XX əsrin ən intellektual şəxslərindən sayılan Kissincer bu məsələdə yanılırdı. Səkkiz il davam edən müharibənin yekununu məhz hər iki tərəfin məğlubiyyəti kimi səciyyələndirmək olar.
Yadigar Sadıqlı
