1934-cü ildə Türkiyə Baş naziri İsmət İnönüyə Güney Azərbaycan türkləri ilə bağlı bir raport təqdim edilib. 13 yanvar 1934-cü il tarixli həmin raportda qonşu İran dövlətində yaşayan azərbaycanlılar haqqında müşahidələr təqdim olunub.
Raportu yazan Birinci Ümumi Müfəttişlik Baş müşaviri məqsədini bu şəkildə izah edib:
“Son dəfə Makuda toplanan Türkiyə-İran Daimi Hüdud Komissiyasında hökuməti təmsil edən heyətə rəyasət üçün getmişdim. Bu fürsətdən istifadə edərək Azərbaycan türklərinin vəziyyəti ilə bağlı bəzi tədqiqatlar apardım. Bu tədqiqata iki nöqtədən lüzum gördüm: 1) Azərbaycan türkləri Türkiyə ilə böyük türk kütləsi arasında bir qovuşma xəttidir. Onların milli mövcudiyyətlərini mühafizə etmələri Ana Vətəndə doğan ictimai inqilab hərəkatlarının və milliyyət cərəyanlarının asanlıqla böyük kütləyə çatmasına, kültür birliyinin məhv olmaqdan qorunmasına, türk kütlələri arasında birliyin təsisinə görə; 2) Məmləkətimizin şərqində mövcud və türkcədən başqa ailə dili istifadə edən türklərin təmsili işində bir yanlarını əcnəbi məmləkətlərdəki türk kütləsinə söykəməsi bizim üçün daha faydalıdır. Bu vəziyyət onların türk olmayan əcnəbilərdən təcridinə və milli mənliyə qüdrətli şəkildə sarılmalarına xidmət edər”.
Cənubi Azərbaycana gedən Baş müşavir ilk müşahidəsini bu şəkildə qeyd edib: “İran Azərbaycanı ilə ilk təmasımda qulaqlarım ən böyük zövqü aldı. Heyətimizi salamlamağa gələn bölük zabitləri və şəxslər rəsmi komandalar xaricində türkcə danışırdılar. Farsidən başqa dil bilməyən bir miralay xidmət nəfərinə məramını izah edə bilmək üçün türkcə öyrənmək məcburiyyətində olduğunu söylədi. Orada hər fərd bizi gördükcə bizlə əlaqədar olmaqda və bir fürsətini tapıb özlərinin də türk və bizimlə qan qardaşı olduqlarını eşitdirmək üçün can atırdılar. Müsafiri olduğumuz Maku sərdarı (bu şəxsin İran şahı tərəfindən hiylə ilə həbs edilib öldürülməsi məlum olmuşdur) İkbalüssəltənə Murtuzaqulu xanın 9-10 yaşında olan yetim uşağı Həsən xan bizdən türkcə hərflərini öyrənməyə həvəsləndi. Arkadaşlar bu kiçik uşağa hərfləri öyrətdilər, o da tez-tələsik yazı yazmağa başladı. Mətbəə hərflərini təqlid edərək yazırdı. Ərəb hərfləri ilə və türkcə bir yazı yazmaq istədi və bu ibarəni yazdı: “Mən türkəm. Öz dilim türkcə idi, mənə mədrəsədə farsi oxudublar”. Bu cümlə Həsən xanın məsum dillə bizə etdiyi sızıldama idi”.
Baş müşavir hüdudu qoruyan zabitlərdən birindən isə bunları dinləyib: “İran zabiti nəfərinə farsi bir əmr vermiş, nəfər anlaya bilməmiş, bizim zabit komandanı türkcə təkrar edincə “mən türki danışıram, farsi bilmirəm” demiş və əmri yerinə yetirmişdir”.
Dil məsələsinə xüsusi diqqət yetirən Baş müşavir bu mövzuda maraqlı qeydlər təqdim edib: “Xidmətimizə verilən türk cocukları hər fürsətdən istifadə edərək bizimlə danışmağı fürsət bilirdilər. Bizdən əşyaların adını soruşub “buna siz nə deyirsiniz” deməkdə və özlərində o şeyə verilən adın eyni olduğunu gördükcə sevinmələri və ürəklərinin döyüntüləri eşidilməkdə idi”.
Digər maraqlı qeyd yenə azərbaycanlı bir uşaqla bağlıdır: “Təbrizə gedərkən Mərənddə rastlaşdığımız bir cocuk bizi şapkalı görüncə avropalı zənn etmişdi. Türkcə danışdığımız zaman “siz əfəndimisiniz” dedi. “Əfəndi sizdə işlədilməz, bu sözü haradan öyrəndin” dedik. “Bizdən çox gəlib-keçərlər, mən əfəndiləri tanıyıram, biz Rum türklərinə “əfəndi” deyirik. Biz də türkük, amma siz bizdən daha səliqəlisiniz” dedi. “Biz səni fars sanmışdıq” deyincə, “mən mədrəsədə oxumadım, mədrəsədən çıxanlar fars olurlar” cavabını verdi”.
Türk və fars məsələsi ilə bağlı Makunun Qalacıq kəndində bir toyda baş verən hadisədən bəhs etdikdən sonra Baş müşavir iki Azərbaycanı bu şəkildə müqayisə edib: “Şimali Azərbaycan, yəni Rusiya Azərbaycanı türkləri daha şüurlu milliyətpərvərdirlər. Oradan keçərkən yeni nəsildən və kommunist olması etibarilə məmuriyyət almış bir gömrük məmuru ilə ilk dəfə danışdıq. Soruşduğumuz suallara cavab verərək bir qız övladı olduğunu və adını Sona qoyduğunu, bu adın ölən ana nənəsinin adı olduğunu və soyunu yaşatmaq üçün qoyduğunu söylədi. Kommunistlik hissləri içində bu soy yaşatma arzusu xüsusilə diqqətəlayiqdir. Yolda üç türk dost qatarda bir vaqona yerləşmişdik. Bir yer boş idi. Oraya birini gətirmək üçün bizdən icazə istədilər. Təbii müsbət cavab verdik. Onu gətirməyə getdiklərində anidən qapı açıldı, içəriyə başını uzadan biri dedi: “Mən türkəm. Yanınıza biri qatılacaq, özünü türkcə bilməyən kimi aparacaq, yanında danışmayın, sizə nəzarət edəcək” dedi və qeybə çəkildi. Bu vəziyyət bizim də orada qərib olmadığımızı, bizim üçün çırpınan ürəklər olduğunu göstərmişdir. Nə bəxtiyarlıq…”.
Raportunda Baş müşavir İran dövlətinin farslaşdırma siyasətindən də bəhs edib: “… Türk mühiti olan Təbrizdə ziyalı və üstün bir farspərəst təbəqə yaratmağa çalışdıqlarını da eşitdim. Qənaətimcə oradakı türk mənliyi üçün ən böyük təhlükə budur. İranlıların Təbrizdə türk dilinə, hələ türk hərflərinə qarşı şiddətli bir xüsumət və həssasiyyət vardır. Ermənicəyə belə yer verilən bu məmləkətdə türk dili və hələ türk hərflərinə ən kiçik tolerantlıq da göstərilmir”.
Baş müşavir gəzdiyi yerlərə əsasən türk dilinin önəmini belə vurğulayıb: “Gördüyümə və eşitdiyimə görə türk dili Vətən hüdudları xaricində, xüsusilə bizdən yeni ayrılan Suriya, İraq kimi məmləkətlərdə, İran, Qafqaz, Orta Asiya tərəflərində müxtəlif dildə danışanlar arasında ümumi anlaşma dili olaraq qalır. Daha çox laqeyd davranarsaq, dilimizin bu imtiyazını itirəcəyinə şübhə edilməməlidir”.
Baş müşavir daha sonra hökumətə təkliflərini verib:
“Təbriz mühüm bir türklük mərkəzi olduğu üçün orada süni bir koloniya yaratmaq və ziyalı türk camaatını oraya yerləşdirib baxmaq və yaşatmağın çarələrini axtarmaq və təmin etmək lazımdır. Ta ki orada bir türk məktəbi aça bilməyin yolu tapılsın; Türk dilini asan öyrətmək üçün ziyalılarımızın orada fransızca məktəb açmalarını ən doğru yol kimi görürəm. Çünki oradakı türklər bu məktəblərə sərbəst şəkildə rəğbət göstərə bilərlər. Məhəlli hökumətin diqqətini cəlb etmədən türk hərfləri öyrədilmiş olar; İstanbuldakı universitetdə və ya hökumət mərkəzində elmi bir məcmuə çıxarmaq və hüdudlar xaricindəki milli cərəyanları müzakirə mövzusu etmədən, ancaq elmi və fənni yazılara əhəmiyyət vermək və bu surətlə hökumətləri şübhələndirmədən bu məcmuəni ən ucuz qiymətlə qonşu məmləkətlərdə satmaq; Bundan başqa dilimizdə yazılmış və yazılacaq gözəl və maraqlı romanları nəşr və təmsil etmək surəti ilə bu məmləkətlərdə ən ucuz qiymətə satmaq… Bəndəniz Cənub azərilərinin bizim şairlərin əsərlərindən hansılarını oxuduqlarını soruşdum. Öz ləhcələrində olmaq etibarilə sadəcə Füzulinin divanını oxuduqlarını öyrəndim… Bəsit eşq nağıllarından ibarət olan “Aşıq Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Arzu ilə Qəmbər” və lətifələrdən ibarət “Xoca Nəsrəddin” kimi kitablardan hər oxumaq bilən türkü xəbərdar gördüm… Vanda və ya sair sərhəd şəhərlərimizdən birində bir məktəb açıb xaricdəki türkləri qəbul etmək və oxutmaq, bir məcmuə nəşr etmək də ola bilər”.
Raportunun sonunda Baş müşavir mənəvi üstünlüyün Türkiyədə olduğuna dair maraqlı bir nümunə də göstərib: “Bizə qaçqın kimi gəlmək istəyən İran türk kəndlisindən köç səbəbini soruşduğumda öz məntiqi ilə belə izah etdi: “Türkiyədə qanun var, ədalət var. Bizdə şallaq var”.
Beləliklə, 8 səhifəlik bu maraqlı raport 1930-cu illərdə Atatürk Türkiyəsi ilə Rza şah İranı arasındakı dostluq münasibətləri çərçivəsində ayrıca bir yerə sahibdir. Çünki raportun hazırlandığı həmin ildə Rza şahın 25 günlük Türkiyə səfəri baş tutacaqdı…
Dilqəm Əhməd
