Tehran zirvəsində maraqları çox məqamda toqquşan tərəflərin iştirakı “Diplomatiya hər kəslə danışmaq bacarığıdı”, “Siyasətdə dostlar yoxdu, maraqlar var.” kəlamlarının isbatı oldu.
Müharibənin nəticələrinin kimin xeyrinə olacağından aslı olmayaraq, beynəlxalq münasibətlər sistemi təkrar düzənlənəcək. Tehran zirvəsi də görüşdə iştirak edən hər üç dövlətin yeni nizamda öz yerlərini müəyyənləşdirmə istəklərini ortaya qoymaq üçün gerçəkləşdirildi. Təsadüfi deyil ki, sammit 1943-cü il Tehran konfransıyla da müqayisə olunur.
Görüşün tərəfləri olan Türkiyə, İran, Rusiya da təsadüfi seçilməmişdi. Hər üç ölkə ortaq regionu paylaşır: Suriya, Cənubi Qafqaz, İraq, Liviya. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazda yeni siyasi arxitektura yaranması bölgəni, buradakı nəqliyyat və kommunikasiya sistemlərinin hansı trayektoriya üzrə qurulmasını güc dövlətləri üçün daha da maraqlı etdi. Türkiyə və Azərbaycan Çindən İtaliyaya uzanan orta xəttin reallaşmasına çalışarkən, Rusiya mövcud blokada vəziyyətindən çıxmaq, Gürcüstanla vasitə olmadan Ermənistana və Türkiyəyə keçidi arzulayırsa, İran şimalıyla cənubunu birləşdirən xəttin formalaşmasına çalışır. Suriya məsələsi görüşün ana mövzusu olmaqla hər üç ölkəni maraqlandıran məsələdir.
Rusiya və İran Əsəd rejiminin yanında yer alsa da, Türkiyə Əsəd hökumətinə qarşı mövqedədir. Müvafiq mövzuda tərəflərin birlikdəliyi də ilk dəfə deyil. “Astana qarantorları” adlanan dövlətlər 2017-ci ildə Qazaxıstanın paytaxtında Suriyada İdlibin münaqişəsiz bölgəyə çevrilməsi və “Əl Qaidə”, İŞİD və əlaqəli qruplarla birlikdə mübarizə məqsədilə memorandum imzalanmışdı. O zamandan Suriya qaynar müharibə bölgəsi olmadan çıxsa da, terror qruplarının varlığından yaxa qurtara bilməmişdir. Bu görüşdə Suriya ilə bağlı məqsədlərdən biri də (Rusiya və İranın) Əsədin beynəlxalq topluma qəbul etdirilməsidir. Lakin paradoks ondan ibarətdir ki, bunun üçün mübarizə aparan tərəflər özləri dünyada izolyasiya olunmuş vəziyyətdədir. Görüşdə Suriya mövzusunu aktuallaşdıran məsələ Türkiyənin Suriyanın şimalında anti-terror əməliyyatları həyata keçirmək istəməsidir.
Digər iki dövlət buna qarşı olduğunu açıq bildirdilər. Bu mövzuda onlar bir-birinə qarşıdı. Lakin Ankara sərhədləri yaxınlığında terror yuvalarını təmizləməkdə, qaçqın yükündən azad olmaqda qərarlıdır. Üstəlik Rusiya-Ukrayna müharibəsindən sonra rus hərbi qüvvələrinin Suriyada məhdud bölgələrə dislokasiya olunması İrana məxsus hərbi birləşmələrin müvafiq bölgələrdə yerləşməsinə səbəb olmuşdur ki, bu da Ankaranın anlayışı ilə qarşılana bilməz. 24 fevrladək Rusiya Şam üzərində təsirliydisə, savaş bu tablonu dəyişdirdi. Rusiya tərəfi hava hücumlarının sayını kifayət qədər azaltdı. İran mövcud boşluqları doldurdu və hətta ABŞ qüvvələrini şimal-şərqə doğru sıxışdırılmışdı. Bütün bunlar Suriyada strateji olmasa da, taktiki dəyişikliklərə səbəb oldu. Vəziyyətdən Tehranın sui-istifadə etməsi isə Amerikanın ciddi narazılığına səbəb olub ki, bu da ABŞ və İsrailin fevraldan bəri İranın Deyr əz-Zor vilayətində yerləşən hərbi bazalarına 4 dəfə hücum etməsiylə nəticələnib.
Bu mənzərədə Türkiyənin Tel-Rıfat və Menbiçdə əməliyyat keçirmək istəməsi təkcə antiterror əməliyyatı deyil, həm də yeni siyasi şəkillənmədə Ankaranın öz yerini tutmasıdır. Bu əməliyyatla “Fırat Qalxanı” və Sülh Çeşməsi bölgələri arasında Menbiçdən koridor açılır, yəni birləşməsi təmin olunur. Birləşmə nəticəsində PKK/PYD bütövlüyü pozulur, üstəlik qaçqınların qayıtması təmin olunur.
Xülasə, Tehranda əsasən 3 parametr üzrə danışıqlar aparıldı.
1. Suriya (qərara varılan tək nüans ABŞ qüvvələrinin Fərat çayıının şərq sahilindən çıxarılması).
2. Avropaya alternativ karbohidrogen təmin olunması (ilkin mərhələ olaraq, milli valyutalarla ticarət, Qazpromdan İrana 40 milyardlıq yatırım).
3. Ərzaq qıtlığının qarşısını almaq üçün taxıl dəhlizinin yaradılması (Türkiyənin moderatorluğuna qərar verildi). Görüşdə hər üç tərəfin ABŞ-a yönəlik bir mesajı oldu ki, orta şərq artıq ABŞ-dan soruşulmur. Dünyaya mesaj verildi ki, indi supergüc dövlətlər dövrü deyil, regional güclər daha dominantdır.
Züriyə Qarayeva
siyasi şərhçisi
