Gəncə üsyanı XX əsr Azərbaycan tarixinin yaralı səhifələrindən biridir. Zəfər və faciəmiz baş-başa verdiyi məqamlardandır. Orada bizim mübarizə əzmimiz, qürur və ləyaqətimiz, yadelli işğalçılara qarşı nifrətimiz qorunur.
1920-ci ildə Gəncədə nə baş verirdi?… Əslində Gəncə və gəncəlilər ən qədim şəhərimiz kimi, hər zaman Azərbaycan tarixində önəmli hadisələrə biganə qalmayıb. 1918-ci ildə Şərqdə ilk Cümhuriyyət qurulanda da, gəncəlilər şərqin ilk qaranquşuna qucaq açmışdılar. Cümhuriyyətimizin bərqərar olduğu 23 ay ərzində Gəncə bir növ yeni yaranan cümhuriyyətin özəyini təşkil edirdi. Gəncənin Azərbaycanın döyünən ürəyi olduğu hər kəsə bəlli idi. Bunu Azərbaycanı işğal etmək istəyən bolşeviklər də yaxşı anlayırdı…
1920-ci ildə Azərbaycanın başının üstünü yenə qara buludlar almışdı. Bolşevik-daşnak dəstələri öz çirkin niyyətlərini həyata keçirməkdə israrlı idilər. Azərbaycan cətin sınaqla üz-üzə idi. Bolşeviklər şimaldan, qərbdən isə erməni daşnak dəstələri Azərbaycana hücum edirdilər. Cümhuriyyət ordusu faktiki olaraq iki cəbhədə mübarizə aparmalı idi. Lakin o dövr üçün müasir silahlarla silahlanmış daşnak-bolşeviklərin qarşısında dayanmaq çox cətin idi. Daxildə bolşeviklərin apardığı uzunmüddətli təbliğat da öz işini görmüşdü. Azərbaycan Cümhuriyyəti 1920-ci ilin aprelin 27-də faktiki olaraq bolşeviklər tərəfindən işğal edildi.
Cümhuriyyətin süqutundan sarsılan istiqlal mücahidləri cümhuriyyətin ilkin paytaxtı Gəncəyə toplaşırdılar. Bolşeviklərin tuta-tutundan, təqiblərindən qaçan igid zabit və əsgərlərimiz nicat yolunu Gəncədə görürdülər. Artıq Gəncədə nələrin baş verəcəyi bəlli idi. Verilən qərar qəti idi. Gəncə Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyana qalxmışdı. Gəncə üsyanının təşkilatçısı və istiqamətverici qüvvəsi yenicə formalaşan milli ordumuzun zabitləri idi. Mayın 23-də üsyan başçılarının geniş müşavirəsi keçirildi. Müşavirədə Azərbaycan ordusunun təchizat rəisi, general-mayor Məhəmməd Mirzə Qacar, birinci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinski, süvari diviziyasının komandiri Teymur bəy Novruzov, üçüncü Şəki süvari alayının komandiri, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyli və başqaları var idi.
Üsyanın təşkilində başlıca olaraq birinci piyada diviziyası, üçüncü Gəncə alayının bölmələri, üçüncü Şəki süvari alayının təlim komandası, bir topçu batareyası, diviziya qərargahına tabe olan komendant bölməsinin şəxsi heyəti iştirak edirdi. Qaçaq Qəmbər, Sarı Ələkbər, Qaçaq Qasım, Qaçaq Mikayıl və başqaları da öz silahlıları və silahdaşları ilə birlikdə Gəncə üsyanının təşkilində xüsusi fəallıq göstərirdilər. Üsyan ərəfəsində Gəncədə əsl bayram abu havası var idi. Ətraf rayonlardan insanlar Gəncəyə axın edir, üsyana öz köməkliklərini göstərməyə çalışırdılar. Məhz bu birliyin nəticəsi idi ki, qısa zaman kəsiyində Gəncədə müdafiə istehkamları quruldu. Gəncədə yaşayan erməni məhəlləsində daşnakların silah gizlətməsi xəbərindən sonra, silahların yığılması həyata keçrildi. Artıq Gəncə üsyana hazır idi…
Üsyan ərəfəsində qırmızı ordunun 20-ci atıcı diviziyasının bəzi hissələri Gəncəyə gəlmişdi. Həmin diviziyanın 178-ci və 180-ci atıcı alayları şəhərin ermənilər yaşayan hissəsində, üçüncü briqadanın rabitə taburu və komendant bölməsi isə şəhərin azərbaycanlılar yaşayan məhəlləsində yerləşirdi. 40-cı süvari briqadası Zurnabad kəndinin ətrafında dayanmışdı. Həmin günlərdə Taman süvari briqadasının üçüncü alayı da Gəncəyə gətirildi.
Üsyan 1920-ci il mayın 24-dən 25-nə keçən gecə başladı. Qısa müddətdə şəhərin mühüm obyektləri, azərbaycanlılar yaşayan məhəllələrdəki qırmızı qoşun hissələri nəzarət altına götürüldü. Hərbi anbar, mərkəzi həbsxana, dəmir yolu stansiyası, fövqəladə komissarlığın binası ələ keçirildi. Xalq hərəkatının getdikcə geniş miqyas aldığını görən XI qırmızı ordunun komandanlığı üsyanın yatırılması üçün təcili tədbirlər görməyə başladı. 179-cu alay və 20-ci diviziyanın süvari briqadası dərhal Gəncəyə gətirildi. İki gündən sonra Zaqatala bölgəsindəki 18-ci süvari diviziyası da Gəncə ətrafında yerləşdirildi. Ermənilər elə ilk gündən rus-sovet işğalçılarına yaxından kömək edirdilər. Mayın 29-da qırmızı qüvvələrin üsyançılar üzərinə ilk mütəşəkkil hücumu uğursuzluqla başa çatdı. Üsyançıların əks-hücumları onları ağır vəziyyətə saldı. Belə olduqda XI qırmızı ordu komandanlığı Gəncəyə yenə də əlavə qüvvələr gətirdi.
O illərin fəal mübarizlərindən biri – adı dillərdə gəzən Qaçaq Məmmədqasım xatirələrində yazırdı:
“Gəncə üsyanı mayın 24-də alovlandı. Şəhərdə yerləşən bolşevik qərargahı ələ keçirildi. Ermənilərin bələdçiliyi ilə şəhəri top atəşinə tutmağa başladılar. Mənə Samuxdan yeni qüvvələr gətirmək tapşırığı verildi. Ona görə də Samuxa yollandım və yolda 500-ə yaxın bolşevik əsgərinin bizə tərəf getdiyini müşahidə edib, onlardan tez özümü kəndə çatdırdım. Qısa vaxtda 250 nəfər könüllü toplaya bildim. Geri dönərkən bolşevik qoşunları ilə Qarasaqqal ətrafında üzləşdik. Həmin yerləri yaxşı tanıdığımızdan onları darmadağın etdik və üsyanın ikinci günü Gəncəyə daxil olduq. Mənə “Dördyol” deyilən ərazini qorumaq tapşırıldı. Burada at cəmdəklərindən və insan meyitlərindən tərpənmək mümkün deyildi. Top mərmiləri, pulemyot güllələri dolu kimi yağırdı. Bolşeviklərin tərəfinə keçən ermənilərin sayı anbaan artırdı. Bizə isə yardım gəlmirdi. Lakin möhkəm dayanmışdıq. Nəhayət, bolşeviklər şəhərin Üçtəpə istiqamətindən Gəncəyə daxil ola bildilər. Onlar üç gün, üç gecə heç kimə fərq qoymadan, uşaqları, qadınları, qocaları da vəhşicəsinə məhv etdilər.Küçələrdə o qədər meyit vardı ki, hərəkət etmək mümkün deyildi. Leysan yağışlar da bir tərəfdən vəziyyəti ağırlaşdırırdı. Gəncə çayı daşdığından şəhərə daxil olmağa maneçilik törədirdi. Sel-su al qana boyanmışdı. Evlər, bağ-bağçalar, parklar dağıldığından çaşbaş qalmış adamların hərəsi bir tərəfə qaçırdı. Şərqdən gələn və şəhəri güclü atəşə tutan bolşeviklərdən canını qurtarmaq istəyən zavallı xalq əsasən qərbə tərəf gedirdi. Fəqət, qarşılarında aşıb-daşan Quşqara çayı vardı. Daş, qaya nə varsa, sürükləyib gətirən çayın belə gur axmasını mən birinci dəfəydi ki, görürdüm. Aləm cəhənnəmə dönmüşdü. Qaniçən bolşeviklərdən canını qurtarmaq istəyən uşaqlar, qızlar, gəlinlər, qocalar, qarılar özlərini çaya atır, sellərdə qərq olurdular. İçi insanlarla dolu arabalar da çayda beşik kimi atılıb-tutulur, məhv olurdular. Şəhərin quzey tərəfindən ikinci hissəylə düşmənlərin irəliləməsi bu fəlakəti daha da artırdı. Namus və ismətlərini qoruyan Gəncə qadınları əvvəlcə körpələrini, sonra özlərini suya atıb məhv olurdular. Biz atlarımızla bu zavallı qadınların bir qismini tərkimizdə çayı keçirməyə nail olduq. Lakin başımıza yağan atəşin altında onları tamam qurtarmaq mümkün deyildi. Kükrəyən dalğalarda məhv olan qadınlarımızın məsum çöhrələrini və çoxlarının – “Qasım lələ, bizi qurtar!” – deyə nalə çəkdiklərini hələ də unutmamışam. Bu, faciə idi, dözülməz bir faciə”.
Mayın 30-da Gəncədə XI ordunun 5 piyada, 6 süvari alayı, 7 əlahiddə hissəsi, 57 ədəd topu və 2 zirehli avtomobili var idi. Bu qüvvələrin çoxu şəhərin şimalında yerləşirdi. Mayın 31-də buradan əsas hücum başladı. Çoxlu sayda canlı qüvvənin, topların və zirehli avtomobillərin işə salınması şəhərdə son dərəcə böyük dağıntılara səbəb oldu. Qüvvələr qeyri-bərabər idi. Təpədən-dırnağa silahlanmış nizami orduya tab gətirmək heç də asan deyildi. Şəhəri tərk etmək imkanı olmayan üsyançıları, habelə dinc əhalini mühasirəyə alaraq kütləvi şəkildə güllələyirdilər.
Bir neçə gündən sonra top-tüfəng gücünə üsyan yatırıldı. Çox da dəqiq olmayan məlumata görə, bu savaşda düşmən tərəfdən 8500 əsgər və zabit öldürülmüşdü. Üsyançıların itkisi isə 12 min nəfərə çatırdı. Gəncə üsyanının mübarizlərindən Qaçaq Qəmbər, general-mayor Məhəmməd Mirzə Qacar, hüquqşünas İsmayılxan Ziyadxanov, habelə ədəbiyyatımızın mahir tədqiqatçısı Firudinbəy Köçərli, mühəndis Abuzər bəy Rzayev, müəllim Mirzə Abbaszadə döyüşlərdə şəhid oldu.
Azərbaycan ordusunun 12 generalı, 27 polkovnik və podpolkovniki, 46 kapitanı, ştabskapitanı, poruçik və podporuçiki, 146 praporşik və podpraporşiki, 267 digər hərbi qulluqçusu bolşeviklər tərəfindən güllələndi. Təkcə Nargin adasında Gəncənin general qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli ilə birlikdə 79 nəfər yüksək çinli zabit məhkəməsiz, sübutsuz qətlə yetirildi.
Gəncədə mücahidlərin üsyanı amansızlıqla yatrılsada, onların azadlıq mübarizəsini dayandıra bilmədilər. Bu üsyanın qığıcımları Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə yayıldı. Qubadlıda, Zaqatalada, Kürdəmirdə, Ağsuda, Şəkidə Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanlar oldu. Bu üsyanlar amansızlıqla yatrılsada, xalqımızın iradəsini, əzmini qırmaq mümkün olmadı…
Qoşqar Salmanlı
