2020-ci ilin payız aylarında baş verən 44 günlük Vətən Müharibəsi nəinki 1994-cü ildən Qarabağ münaqişəsinin tərəfləri arasında yaradılmış uzunmüddətli status-kvonu alt-üst etdi, həm də Cənubi Qafqazın beynəlxalq benefisiarları arasında tamamilə yeni status-kvonu yaratdı. Ötən ilin bir sıra hadisələrinə əsaslanaraq demək olar ki, regionda hələ də qüvvələr tam uyğunlaşmayıb. Rusiya, Türkiyə, İran və digər əsas qeyri-regional oyunçuların mövqeləri ümumilikdə qeyri-sabitdir, qətilikdən uzaqdır.
Yeni, kifayət qədər kövrək regional status-kvonun formalaşması üçün başlanğıc nöqtəsinə çevrilən 44 günlük müharibə Zəngəzurda ilk baxışdan yaddaqalan olmasa da, geoiqtisadi-geosiyasi birləşmələrin formalaşmasına səbəb oldu. Bu gün Zəngəzurda dünya əhəmiyyətli beynəlxalq coğrafiya və geosiyasət bir-biri ilə sıx bağlı hala gəlib. Ümumiyyətlə, Ermənistan tarixən potensial türk dünyası qarşısına qoyulmuş əngəl olub, lakin bu gün Türkiyə və Azərbaycan Zəngəzur vasitəsilə bu əngəli aşmağa çalışır.
Dünya iqtisadiyyatı
Bu gün ortaq Turan məkanının yaradılması, Türkiyənin inteqrasiya proqramının həyata keçirilməsi üçün lazım olan geosiyasi və digər amillər formalaşıb. Söhbət Türkiyə, Azərbaycan, Orta Asiyanı əhatə edən, Volqa, Ural və Cənubi Sibirdə türklərin yaşadığı bölgələrə genişlənmə perspektivi olan ərazidən gedir. Son qeyd olunan ərazilər Rusiyada yerləşir. Ona görə, həmin ərazilərin Türk dünyası məkanına inteqrasiyası hələlik mümkün deyil.
Vurğulamaq lazımdır ki, Türk dünyasında inteqrasiya prosesi Ankara tərəfindən qeyri-hərbi üsullarla, geoiqtisadi sahədə müfəssəl əməliyyat strategiyası çərçivəsində, yüksək geoiqtisadi texnologiyalardan istifadə edilməklə, rəqib qüvvələrin zərərsizləşdirilməsi və ya iqtisadi cəhətdən zədələnməsi strategiyası ilə həyata keçirilməkdədir. Bu strategiya çərçivəsində hazırda Türkiyənin əsas məqsədi Mərkəzi Asiya ölkələrinin bazarlarında öz təsirini gücləndirmək, “Made in Turkiye” brendi ilə istehsal olunan məhsullar üçün yeni bazarlar yaratmaqdır.
Turanın yaradılışını həyata keçirməyə çalışan Türkiyə lideri bölgədə geoiqtisadi inteqrasiyaya nail olmaq üçün ən müasir texnologiyalardan istifadə edir. Məhz bu kontekstdə Zəngəzur dəhlizi önə çıxır və daha vacib olur.
Ermənistan və havadarlarının şimal-cənub təxribatı
Türkiyənin Ermənistan ərazisindən keçməklə Şərq-Qərb dəhlizinin qurulması məqsədi qarşısındakı ən mühüm problem Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi layihəsidir. Amma burada əsas maraqlı tərəflər arasında bir sıra ziddiyyətlər var. Belə ki, Rusiyanın baxışına görə, “Şimal-Cənub” Sankt-Peterburqdan Mumbaya qədər uzunluğu 7200 kilometr olan multimodal marşrutdur, bu da Avropa, Fars körfəzi ölkələri və Hind okeanı arasında dəniz yoluna alternativdir. Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin əsas üstünlüyü daşınma məsafəsini iki dəfədən çox qısaltması, eləcə də daşınma dəyəri ilə müqayisədə konteynerlərin daşınma qiymətinin aşağı salınmasıdır.
Avrasiya İnkişaf Bankı tərəfindən 30 noyabr 2021-ci il tarixində yaradılmış Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi və hazırda tikintisinin son mərhələsində olan və Ermənistanı İranla birləşdirəcək Şimal-Cənub Magistral Dəhlizi Gürcüstanda 10 kilometrlik tunel də daxil olmaqla, Kveşeti-Kobinin 23 kilometrlik yeni hissəsi ilə tamamlana bilər. Gürcüstanı Rusiyadan ayıran Yuxarı Lars keçid məntəqəsi istiqamətində mövcud yolun əvəzi kimi tunelin Ermənistan üçün nəqliyyat-kommunikasiya imkanlarının inkişafı üçün yeni perspektivlər açacağı düşünülür. Həmçinin qeyd olunur ki, Ermənistan Şimal-Cənub Magistral Dəhlizinə qoşulmaqla mümkün tranzit qovşağına çevrilə bilər.
Ümumiyyətlə, Moskva müntəzəm olaraq İranın və Hindistanın Şimal-Cənub təşəbbüsünə istinad edir. Oktyabr ayında Hindistanın xarici işlər naziri Subramanyam Caişankarın Ermənistana səfəri çərçivəsində Ermənistan hakimiyyəti ilə danışıqların əsas mövzusu Ermənistanın bu irimiqyaslı layihədə iştirakı olub. Nyu Dehlinin “Şimal-Cənub” Magistral Dəhlizinin Rusiya ərazisindən keçmək imkanını nəzərdən keçirib-keçirmədiyi məlum deyil, onlar bu barədə heç bir açıqlama vermirlər.
Hələ 2021-ci ildə Mart ayında Hindistanın İrandakı səfiri Qaddam Dharmendra qeyd edib ki, Ermənistanın Şimal-Cənub layihəsinə qoşulması İranın Çabaxar limanı vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Bu layihənin həyata keçirilməsi ilə Hindistan Ermənistan və Gürcüstan vasitəsilə Qara dəniz limanlarına və AİB bazarına mümkün olan ən qısa marşrut əldə edərək regionda öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün gözəl imkanlara malik olacaq. Bununla belə, Moskvanın bu istiqamətdə dəhliz layihəsinə qoşulmaq ümidlərinin uğuru həm də Gürcüstanın Rusiyaya aparan dəhlizi öz Qara dəniz limanlarında açmasından asılıdır. Aydındır ki, dəhlizin digər istiqamətdə Rusiyadan keçməsi Gürcüstanın Qara dəniz limanlarını, ilk növbədə, böyük potensiala malik Anakliya limanını geridə qoyacaq.
İranın Şimal-Cənub layihəsində xüsusi marağı var. Hazırda İranın Rusiya ilə əsas ticarət dövriyyəsi Azərbaycan vasitəsilə həyata keçirilir və İran malları Türkiyə vasitəsilə Avropaya daşınır. “Şimal-Cənub” layihəsinə daxil edilmiş Ermənistan ərazisindən həm Ermənistan, həm də Avropa vasitəsilə yükdaşıma marşrutlarının şaxələndirilməsi perspektivlərini nəzərə alaraq, Ermənistan ərazisindən nəqliyyat dəhlizinin işə salınması təkcə Hindistan üçün deyil, həm də İran üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Aydındır ki, hələ də blokada vəziyyətində olan Ermənistan da “Şimal-Cənub” dəhlizində çox maraqlıdır. Lakin Ermənistanın layihəyə qoşulması yalnız həmin dəhlizin Ermənistan ərazisində bir hissəsinin tikintisinin başa çatmasından sonra mümkün olacaq.
Şimal-Cənub dəhlizinin Ermənistan hissəsinin (Mehri-Qafan-Gorus-İrəvan-Əştərək-Gümrü-Bavra) tikintisinə faktiki olaraq 2014-cü ildə başlanılıb. İnvestisiya proqramının ümumi dəyəri 1 milyard dollar olub, Ermənistan Asiya İnkişaf Bankından yarım milyard kredit alıb, 150 milyon dollar Avrasiya İnkişaf Bankı, 60 milyon avro isə Avropa İnvestisiya Bankı tərəfindən verilib. Dəhlizin tikintisinin 2019-cu ildə başa çatdırılması planlaşdırılırdı, lakin indiyədək layihənin beş tranşından yalnız birincisi tamamlanıb, avtomobil yolunun Əştərəki Artaşatla birləşdirən hissələri yenidən qurulub. Qalan dörd tranş ya tamamlanmamış, ya da layihələndirmə mərhələsindədir. Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, bu layihənin həyata keçirildiyi 7 il ərzində yalnız Ağrı vadisində yerləşən ən asan hissəsi tikilib. Bu arada ən çətin tunellərin və körpülərin tikintisini tələb edən Gorus-Qafan-Qacaran-Mehri dağ hissələrinin tikintisi hələ də kağız üzərində qalır.
Rusiya İran və Ermənistan üçün alternativlərin yaranacağı səbəbindən “Şimal-Cənub” layihəsinin həyata keçirilməsinin fəal əleyhdarıdır. Şimal-Cənub dəhlizinin enerji komponenti baxımından Rusiyanın maraqları digər iştirakçıların maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Rusiya ənənəvi olaraq Avropa bazarında istənilən qaz alternativinə qarşıdır. O, həmçinin qazın qiymətinin xeyli yüksəldiyi şəraitdə “enerji inhisarçılığı” siyasətini daha fəal şəkildə həyata keçirir. İran isə öz növbəsində Şimal-Cənub layihəsinin bütün komponentləri, xüsusən də 44 günlük müharibənin nəticələri ilə maraqlansa da, onun irəliləyişində xüsusi söz sahibi deyil.
Digər məqamda diqqət Aİ bazarlarına hər hansı bir dəhlizə üstünlük verən Çinə yönəlib. Bu baxımdan Pekin həm şərq-qərb dəhlizi, həm də cənub-şimal dəhlizi ilə maraqlanır. Məlum səbəblərə görə Çinin maraqları qismən ABŞ-ın maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Fransa da Cənubi Qafqazdakı geoiqtisadi xəbərlərlə maraqlanır. ABŞ-ın Çinlə qarşıdurma strategiyasına formal olaraq daxil olan Birləşmiş Krallıq əslində Çinlə güzəştli ticarət tərəfdaşlığı ideyasını çoxdan inkişaf etdirib. Beləliklə, Zəngəzur ətrafında yaradılmış geoiqtisadi şəraitdə bu gün hər şey çox mürəkkəb və ziddiyyətli görünür.
Geosiyasət
Zəngəzurun geosiyasi əhəmiyyətini dəyərləndirərkən, ilk növbədə, ümumilikdə Ermənistanın coğrafi mövqeyinə, xüsusən də bu bölgəyə diqqət etmək lazımdır. Hələ XX əsrin əvvəllərində Mustafa Kamal Atatürk Ermənistanı Türkiyəni digər türkdilli xalqlardan ayıran divarla müqayisə edirdi. Bu “divar” Türkiyənin qardaş Qafqaz türkləri ilə sərbəst əlaqə qurması üçün sökülməlidir. Qarabağdakı müharibədən sonra imzalanmış bəyanatın 9-cu bəndi bu prosesin başlanğıcıdır.
Müharibədən sonra Ermənistan Zəngəzur istiqamətində bir sıra təxribatlar törətdi. Azərbaycan ordusu həmin ərazilərdə irəliləməyə başladı. Ermənistan Zəngəzur dəhlizinin açılmasında maraqlı deyil. Ancaq Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəhlizin açılaması üçün lazım gələrsə gücdən istifadə edilə biləcəyini bildirib.
Ermənistan iddia edir ki, Azərbaycan onun ərazisinə daxil olub. Buna görə, Rusiya və KTMT başda olmaqla bir çox ölkələrə müraciət edilib. Ermənistanın çağırışlarının demək olar ki, hamısı cavabsız qalıb. Bu onu deməyə əsas verir ki, onun çağırışları əsassızdır. Üçüncü dövlətlər tərəfləri təmkinli olmağa çağırmaqdan başqa heç bir bəyanat səsləndirməyib. Bəzi hallarda münaqişə tərəfləri “10 noyabr atəşkəs sazişinə uyğun olaraq regional iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrini açmağa”, “Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında əlaqəni təmin etməyə çağırıb”.
NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi
ABŞ, Fransa və digər dövlətlərin reaksiyası ümumilikdə Cənubi Qafqaz ətrafında cərəyan edən geosiyasi proseslərin, xüsusən də Zəngəzurdan keçən dəhlizin güzgü əksidir. Türkiyə NATO-nun üzvüdür, Alyansa üzvlük çərçivəsində üzərinə düşən bütün funksiya və öhdəlikləri yerinə yetirir. Görünür bu dəhliz NATO üçün də əlverişlidir.
Burada xatırlamaq lazımdır ki, 1949-cu ildə yaradılandan bəri Şimali Atlantika Alyansı daim SSRİ-nin, 1991-ci ildə dağılandan sonra isə Rusiyanın sərhədlərinə yaxınlaşır. Ümumilikdə, NATO-ya üzv dövlətlərin sayı yeddi dəfə genişlənmə ilə artıb. Ən son 2017-ci ildə Monteneqro ittifaqa qoşulduqdan sonra genişlənmə dayandı. Və burada xatırlamaq lazımdır ki, 1952-ci ildə NATO-nun 13-cü üzvü olan Türkiyə Soyuq Müharibə dövründə NATO-nun bütün tarixi boyunca qalası olub. Belə görünür ki, Sovet İttifaqı dağılandan və Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra Türkiyə nəinki həmin funksiyaları yerinə yetirməkdən əl çəkmədi, həm də əlavə funksiyalar əldə etdi.
Böyük Turan
Noyabrın 12-də Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının İstanbulda keçirilən səkkizinci zirvə toplantısında Ərdoğan Türk Şurasının adını təntənəli şəkildə Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) adlandırdı. Hazırda TDT-yə Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistan daxildir. Macarıstan və Türkmənistan onun fəaliyyətində müşahidəçi qismində iştirak edir. Ərdoğanın özü də dəfələrlə arzusunun “altı dövlətin, bir millətin yaranması” olduğunu bəyan edib. Onun koalisiya ortağı, Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının lideri Dövlət Baxçalı daha da irəli gedərək, Ərdoğana 15 ölkənin ərazilərinin hamısının daxil olduğu Türk Dünyasının xəritəsini təqdim etdi. Digər türk siyasətçiləri, hətta zahiri millətçilikdən uzaq olsalar da, eyni cür düşünürlər. Beləliklə, türk ideyası KTMT-nin öz məsuliyyət zonası hesab etdiyi zonada yerləşən Şərqdə, Mərkəzi Asiya ölkələrində tədricən özünü göstərməyə başlayır.
İndi isə Türkiyənin Mərkəzi Asiya istiqamətində inteqrasiya proqramlarının həyata keçirilməsinə maneə olan Ermənistana qayıdaq. Görünür, bu maneə Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə aradan qaldırıla bilər. Azərbaycan və Türkiyə dəfələrlə Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətindən danışıblar. Hətta oktyabrın 26-da Zəngəzur dəhlizi istiqamətində yeni avtomobil yolunun tikintisinə başlanılıb. Oktyabrın 28-də İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) Aşqabadda keçirilən sammitində Ərdoğan Türkiyə ilə Mərkəzi Asiya regionu arasında birbaşa yol əlaqəsinin yaradılmasında Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətini vurğulayıb və bununla da dəhlizinin Mərkəzi Asiyaya gedən yol olduğunu açıq şəkildə bildirib.
Burada bəzi sualların qaldırılmasına ehtiyac var. Türkiyənin inteqrasiya proqramları kollektiv Qərbin, NATO-nun maraqları, genişləndirilməsi ilə uzalaşdırıla bilərmi? Bu, ABŞ, Fransa və digər NATO ölkələrinin maraqlarına uyğundurmu? KTMT üzvləri Qazaxıstan, Qırğızıstan, eləcə də Özbəkistan və Türkmənistan daha da türkləşməkdə maraqlıdırmı? Ərdoğanın Mərkəzi Asiyada həyata keçirdiyi “Turan” proqramının Qərbin, ilk növbədə ABŞ-ın Çini cilovlamaq siyasətinə uyğundur?
Nəticə
Şimal-Cənub dəhlizi ilə Zəngəzur dəhlizi arasında ziddiyyətlərin və uyğunluqların mövcudluğunu qeyd etmək lazımdır. İstənilən halda bir sıra aşılmaz güc şəraitinə görə bu dəhlizlər bu və ya digər şəkildə Zəngəzurdan keçməlidir. Dəhliz geosiyasəti, təqdim olunduğu kimi, regional səviyyədə təkcə benefisiar ölkələrin maraqlarına deyil, həm də geosiyasi maraqlara və dünya siyasəti səviyyəsindəki layihələrə toxunur.
Bu gün “Turan”ın maraqları Zəngəzur bölgəsi ətrafında kəsişir, burada o cümlədən Rusiya, Çin, Hindistan, Avropa İttifaqı, Böyük Britaniya, ABŞ-ın maraqları təmsil olunur. Beləliklə, Zəngəzurun beynəlxalq geoiqtisadi və geosiyasi əhəmiyyəti onun ərazisindən kimin istifadə etməsi ilə əlaqəlidir.ordu.az
