“Taliban” Əfqanıstanın ən dəhşətli həbsxanasındakı məhbusları azad etdi
Artıq bir aydır ki, radikal “Taliban” hərəkatı Əfqanıstan üzərində tam nəzarət edir. Silahlılar bir neçə həftə ərzində ölkəni ələ keçirdilər və keçmiş rəhbərliyi öz güc qüvvələri ilə birlikdə qaçmağa məcbur etdilər. Daxili vəziyyətlə tanış olan mənbələr həbsxanadan çıxan məhbusların “Taliban”ın mübarizəsində mühüm rol oynadıqlarını iddia edirlər. Əvvəlki rejimə qarşı ən qətiyyətli və barışmaz döyüşçülər Əfqanıstanın ən iri həbsxanası Kabil kənarındakı Puli-Çarxidə tapıldı. Mövcud olduğu müddətdə bu məkanın adı işgəncə, təcavüz və qətllə sıx əlaqədə hallandırılıb. Moderator.az Lenta.ru-nun əməkdaşının Puli-Çarxi və onun məhbusları ilə bağlı hazırladığı reportajı oxucularına təqdim edir.
“Orada oturub Allaha dua edirdim ki, elə buradaca ölməyimə icazə versin. Və ölə bilməsəm, buradan çıxmağım üçün yol açsın”, – deyə Əfqanıstanın ən iri həbsxanası Puli-Çarxinin məhbuslarından biri danışır.
Bura1980 -ci illərdə respublikanın o vaxtkı başçısı Məhəmməd Daudun əmri ilə inşa edilib. Həbsxananın açılması sözün əsl mənasında onun ilk əmrlərindən biri olub: 1978-ci ildə Daud Əfqanıstan Sosialist Xalq Demokratik Partiyasından solçu radikalların və sağ millətçilərin dəstəyi ilə hərbi çevrilişə rəhbərlik edib və kral Zahir şahı devirib. Yeni hökumət ölkəni öz baxışlarına görə yenidən qurmağa və geniş miqyaslı repressiyalar təşkil etməyə başlayıb – bu məqsədlə yeni həbsxanaya ehtiyac yaranıb.
O qəddar dövr haqqında çox az şey məlumdur: yalnız 2006-cı ildə həbsxana ərazisində aşkar edilmiş kütləvi məzarlar var. Bəzi məlumatlara görə, kütləvi məzarlıqda təxminən iki min insan dəfn edilib, bir çoxu diri-diri basdırılıb. Mütəxəssislər qətliamın 1978-1986-cı illər aralığında baş verdiyini düşünürlər. Həmin vaxt ölkədə Əfqanıstan kommunistləri hakimiyyətdə gəlmişdi, ardınca vətəndaş müharibəsi başlamışdı.
“Kommunistlərin hər gecə bizi kameralarımızdan necə çıxardığını xatırlayıram. Kiməsə elektrik stulunda işgəncə verilirdi… Digərlərini öldürürdülər. Hər axşam 60 adam həbsxananın qarşısına çıxarılırdı. Sıraya düzüb güllələyəndən sonar çuxura atırdılar”, – deyə Puli-Çarxidə yatan məhbuslar xatırlayır. Həmin hadisələrin şahidləri möcüzə sayəsində sağ qaldıqlarını düşünürlər.
O vaxtdan bəri Puli-Çarxinin adı repressiya və təqiblərlə sıx hallanıb. 1996-cı ildə “Taliban” hakimiyyətə gəldikdən sonra da heç nə dəyişməyib. Taliblər də eyni repressiyalar və məhdudiyyətlərlə yadda qalıb.
Əfqanları bütün bu xatirələrin yaratdığı ağrıdan yalnız ölkədəki qlobal demokratik dəyişikliklər xilas edə bilərdi. Belə dəyişiklik şansı 2001-ci ildə Əfqanıstana müdaxilə edərək “Taliban” hökumətini qovan xarici qüvvələrin gəlişindən sonra yarandı. Yeni hökumət təkcə azadlıqda yaşayan əfqanlar üçün deyil, həbsxanada olanlar üçün də vəziyyətin yaxşılaşacağına söz verdi.
Ancaq əslində işlər daha da pisləşdi. Puli-Çarxi ağzına qədər dolmuşdu: o maksimum beş min məhbus üçün nəzərdə tutulsa da, təxminən 10 minə yaxın adamla dolu idi. Həbsxana mühafizəçiləri məhbus qadınları daim zorlayır, eyni zamanda digər məhkumları döyür və işgəncə verirdilər (bədənlərinə elektrik cərəyanı verir, qarmaqdan asır, ac saxlayırdılar). Siyasətçilər və hüquq müdafiəçiləri saxlanılma şəraitinin yaxşılaşdırılması tələbləri ilə Əfqanıstan hökumətinə mütəmadi olaraq müraciət edirdilər.
Lakin həbsxana mühafizəçiləri dəyişməyə tələsmirdilər. Xüsusən “Taliban” və “Əl-Qaidə” üzvlərinə əzab verməyi çox sevirdilər. “Əsl cinayətkarlar bizi qorumalı olan polislərdir… Bu həbsxana Quantanamodan da pisdir”, – deyə məhbuslardan biri BBC-yə bildirib.
“Rəy sorğusunda iştirak edənlərin əksəriyyəti tibbi xidmətdən məhrum olduqlarını, üç ay günəş işığı düşməyən otaqlarda saxlanıldıqlarını söyləyirlər. Çoxları məhbuslarla heyvan kimi davranan ABŞ ordusunun pis rəftarından şikayətçidir” – BMT-nin 2015-ci ildə Əfqanıstandakı həbsxana şəraiti ilə bağlı hesabatında belə yazılır.
Bir çox məhbuslar ümidsizliyə qapılaraq silahlı iğtişaşlar törədirdilər. 2008-ci ildə məhbus taliblər bir həftə davam edən aclıq aksiyasından sonra bir neçə mühafizəçini girov götürüb şəraitin yaxşılaşdırılmasını tələb etmişdilər.
2021-ci ilin yayında ölkəyə nəzarəti yenidən ələ alan “Taliban” əyalətləri ələ keçirməklə yanaşı, bir çox məhbusu da azad etdi. Əfqanıstan kəşfiyyatının məlumatına görə, sərbəst buraxılanların 80 faizdən çoxu yaraqlılara qoşulub və onların şəhərləri mühasirəyə almalarına kömək edib.
Əfqanıstanlı bir siyasətçi iddia edir ki, “Taliban” şəhərlərə girməzdən əvvəl həbsxanaları ələ keçirdi, çünki məhbusların köməyi olmadan paytaxta irəliləyə bilməzdilər. “Onlar yalnız öz adamlarını, “Taliban” üzvlərini və ya müttəfiq qruplaşmaların nümayəndələrini sərbəst buraxdılar. “Taliban” rəqiblərini, məsələn, İŞİD üzvlərini isə həbsxanalarda saxladı”, – deyə “The New York Post” qəzetinin mənbəsi iddia edir.
Taliblər ən güclü dəstəyi Puli-Çarxidə tapdı: oradan hərəkatın ən azı yeddi min tərəfdarı sərbəst buraxıldı.
Bir vaxtlar barmaqlıqlar arxasında oturanlar indi səhra komandirləridir. Bəziləri “Associated Press” jurnalistlərinə və öz yoldaşlarına hansı şəraitdə yaşadıqlarını göstərmək üçün şəxsən həbsxanaya qayıtmaq qərarına gəliblər. Jurnalistlərə boş dəhlizlər və kameralar göstərilib: yeni mühafizəçilərin sözlərinə görə, həbsxanada cəmi 60 nəfər qalıb, onların çoxu narkotik alveri və digər cinayət əməllərinə görə məhkum edilənlərdir.
Bir çox “Taliban” döyüşçüsü Kabil və Puli-Çarxidə ilk dəfə idi olurdu. Onlar hələ də kiminsə paltarı, xalçaları və su şüşələri qalan boş kameraları maraqla izləyirdilər. Silahlılardan biri yaxşı vəziyyətdə olan bir cüt ayaqqabı tapıb və dərhal köhnəlmiş səndəllərini dəyişib. Başqa bir kamerada daha yaxşı ayaqqabılar var idi – terrorçu onları yenidən dəyişdi. Taliblər həmçinin keçmiş məhbuslardan qalmış dəmir qutu və plastik butulkalardan düzəldilmiş ştanqlarla məşq nümayiş ediblər.
“Dəmir barmaqlıqlar arxasında keçirdiyim günləri xatırlayanda özümü iyrənc hiss edirəm. Bu, həyatımın ən dəhşətli vaxtıdır və indi inanılmaz dərəcədə xoşbəxt bir insanam, tamamilə azadam”, – deyə yoldaşlarını həbsxanaya “ekskursiyaya” gətirən keçmiş məhbus bildirib.
Keçmiş mühafizəçilər “Taliban” Kabilə yaxınlaşan kimi həbsxananı tərk etdilər – bilirdilər ki, yaraqlılar dərhal qisaslarını alacaqlar. Lakin hərəkatın nümayəndələri, kommunistlərin və ya qərbyönümlü hökumətin dövründə olduğu kimi, rəqiblərini cəzalandırmayacaqlarını və Puli-Çarxi divarları xaricində onları incitməyəcəklərini söyləyirlər.
“Biz qisas almaq istəmirik. Keçmiş hökumətə işləyən hər kəs üçün amnistiya elan etmişik. Bütün Əfqanıstan polisləri və əsgərləri bağışlandı”, – deyə həbsxananın hazırkı rəhbəri Şərafətullah Xozeyfa bildirib.
Taliblərin bunu Əfqanıstan xalqına və dünyaya sübut etmək üçün bir ay vaxtı vardı. Sözlərini tutmağa çalışsalar da, avqustun 15-dən bəri ölkədən mülki şəxslərin vəhşicəsinə qətlə yetirildiyi barədə mütəmadi məlumatlar gəlir. Bu səbəbdən yüzlərlə əfqanın xarici əsgərlərlə birlikdə ölkəni tərk etmək çün Kabil beynəlxalq hava limanına axışması təəccüblü deyil.
Beynəlxalq ictimaiyyət yaraqlıların rəhmli olacaqları ilə bağlı vədlərinə inanmağa tələsmir. Belə ki, son bir ay ərzində yeni hökumət nə Rusiya, nə ABŞ, nə də Avropa Birliyi tərəfindən tanınıb. Ölkələr də Əfqanıstana maliyyə və humanitar yardım göstərməyə tələsmirlər, baxmayaraq ki, onsuz ölkə iqtisadiyyatı çökə və minlərlə insan yoxsulluqdan əziyyət çəkə bilər.
Yeni hökumət dövründə dəmir barmaqlıqlar arxasında qalanlar da mərhəmət gözləyirdilər, lakin artıq ümidlərini itirirlər. Məsələn, bu yaxınlarda həbs olunaraq Puli-Çarxidə saxlanılan 22 yaşlı məhkum Məhəmməd jurnalistlərə deyib: “Taliban” dövründə həbsxana şəraitinin yaxşılaşacağına ümid bəsləməyə dəyməz”.
Məhəmməd özü və üç dostunun haqsız yerə həbs olunduqlarını deyir. “Yemək almaq üçün bir otelə getmişdik. Toyuq və çörək aldıq, hamısı birlikdə 500 əfqaniyə başa gəldi. Amma kassada dedilər ki, borcunuz 750 əfqanidir… Pulum olmadığını dedim, qalan məbləği gətirənə qədər telefonumu girov qoymağı təklif etdim. Sonra taliblərdən biri gələrək bizi döydü və həbsxanaya gətirdi”, – deyə məhkum xatırlayır. Onun sözlərinə görə, ailəsinin hələ də ondan xəbəri yoxdur.
Adam iddia edir ki, taliblərin onu günahlandırmaq üçün heç bir sübutu olmasa da, çətin ki onu azad etsinlər. O, həbs edildikdən sonra “Taliban”ın dövründə demokratiyanın bərpasına ümid etməyənlərin sırasına qoşuldu. “Burada hər gün ilə bərabərdir. Əgər hər hansı bir müsəlman məni eşidirsə, mən günahsızam. Mən burdayam… Hələ də heç kim gəlmir”, – deyə Məhəmməd kömək istəyir.
Tərcümə və təqdim etdi: Miraslan
