Sovet və ABŞ müdafiə sənayesinin qalığı olan İran ordusu…
İran silahlı qüvvələri ARTEŞ və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusundan ibarətdir. İran Silahlı Qüvvələri Baş Qərargah rəisi vasitəsilə birbaşa dini liderə tabedir.
ARTEŞ kimi tanınan ordu Quru Qoşunlar, Hava Qüvvələri və Hərbi Dəniz Qüvvələrindən ibarətdir.
Quru Qoşunlar 350 min şəxsi heyətdən ibarətdir.
İranın 1979-cu il inqilabından sonra Rusiya və Çindən tədarük edilən 1560-a yaxın əsas döyüş tankı var ki, onlardan bəziləri Şah Pəhləvi hakimiyyəti dövründə qərbdən gətirilib. Yəni modernizə olunmayıb. Demək olar ki, bu texnikalar müasir döyüş tələblərinə yararsızdırlar. Rusiyadan alınan lizenziya əsasında yığılan yeni takların da çəkisi azaldılıb. Bu da o deməkdir ki, tankın zirehinə qənaət edilib. İranın 500-ə yaxını T-72 (SSRİ), 150-si isə ABŞ istehsalı olan M60A1 tanklarıdır. Zirehli döyüş maşınlarının sayı isə 1500 ədəddir.
Müxtəlif diametrli 2000-dən çox yedəkli 300-ə yaxın isə özüyeriyən artilleriya qurğuları mövcuddur. Təxminən 1500-dən çox raket sistemi var. Onların əksəriyyəti yerli istehsaldır. Şah dövründə böyük əhəmiyyət verilən döyüş aviasiya parkının gücləndirmək məqsədilə ABŞ-dan 200 ədəd AH-1J “Cobra” hücum, 300 ədəd “Bel214” və 60 ədəd Ctl-47C “Chinook” ağır nəqliyyat helikopteri sifariş edilib.
İstismara yararlı helikopterlərin sayı ilə bağlı dəqiq məlumat olmasa da, 20-50 AH-1J, 20-30 Bell 214, 35-40 CH-47-nin olduğu təxmin edilir.
Bunlara əlavə olaraq, 2000-ci ilin əvvəlində Rusiyadan gətirilmiş 50-yə yaxın Mİ-17 helikopteri də var idi ki, bunların da bəziləri axtarış-xilasetmə helikopterləri idi. Bell 214-dən sonra modelləşdirilmiş ŞAHAVİZ 2-75 və Bell 206-dan alınan ŞABAVİZ 206 helikopterlərindən bəzilərinin olduğu da təxmin edilir.
Hərbi Dəniz Qüvvələri
Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Qərargahı Bəndər Abbasda yerləşir. Şəxsi heyətinin sayı 20 min nəfər olduğu təxmin edilir.
Hərbi Dəniz Qüvvələrinin əsas döyüş elementləri Şah dövründə istifadəyə verilmiş və İngiltərədən yenilənən 3 ədəd VOSPER MK 5 tipli idarəolunan raket freqatı və bu freqatlar əsasında ölkə daxilində tikilmiş 2 ədəd MEVC sinifli freqatıdır. 1 sahə sinfi və 2 ABŞ istehsalı olan PF103 tipli korvetlər də yerli imkanlarla istehsal olunur. İran Hərbi Dəniz Qüvvələrinin digər diqqətçəkən cəhəti odur ki, onun çoxlu sayda müxtəlif tonaj və imkanlara malik sualtı qayıqları var. Ancaq onlar da yerli və Şah dövründən qaldığı üçün döyüş qabliyyəti aşağı səviyədədi.
2019-cu ildə Hərbi Dəniz Qüvvələri Kadir sinifli sualtı qayıqdan qanadlı raket atdı. NASIR kimi tanınan və CASK-2 adlanan bu raket Çin istehsalı olan C-704 raketinin yerli istehsalı hesab olunur. İran Hərbi Dəniz Qüvvələrində və İnqilab Keşikçiləri Korpusunun dəniz qüvvələrinin inventarında çoxlu kiçik ölçülü silahlı patrul və döyüş gəmiləri var. Bu katerlərin əksəriyyəti qısa mənzilli idarə olunan raketlər və ağır silahlarla təchiz olunub.
İran Hərbi Hava Qüvvələri
Şah dövründə Hərbi Hava Qüvvələrində çox əhatəli modernləşdirmə fəaliyyəti həyata keçirilib. 1979-cu ildə inqilab zamanı İran Hərbi Hava Qüvvələrində 79 F-14A Tomcat qırıcısı, 190 F-4D/E Phantom 170 F-5E/F qırıcı bombardmançıları var idi.
Şah dövründə 300 F-16A/B döyüş təyyarəsi, 7 E-9A AWACS havadan erkən xəbərdarlıq təyyarəsi, 10 C-5A Galaxy Strateji nəqliyyat təyyarəsi sifariş edildi.
İran hərbi hava qüvvələrinin bu zəifliyini aradan qaldırmaq üçün Çin Rusiyadan təyyarə tədarük etdi. Mövcud təyyarələrin bir hissəsini digər təyyarələrin texniki xidmət və təmirində istifadə edir. 1991-ci ildə Körfəz müharibəsi zamanı İran Hərbi Hava Qüvvələri o qədər də uğurlu çıxış etmədi.
İran Hərbi Hava Qüvvələri ilə bağlı tam məlumat olmasa da müxtəlif mənbələrdən və beynəlxalq aviasiya jurnallarından əldə edilən məlumatların inventarında bu təyyarələr mövucdur: 47 F4D/E, 48 F-5E, 20 Çin istehsalı F-7, 24 F-14A.9 Mirage F1, 20 MiG29, 23 SU-24.
Son illərdə F-5 gövdəsində dəyişikliklər edilərək təkmilləşdirilmiş döyüş təyyarəsi üzərində araşdırmalar aparılıb. Bu döyüş təyyarəsi isə uğursuz sınaq uçuşlarından və hədəfləri 100 faiz məhv edə bilmədiyi üçün hələ də istehsal prosesi yaşayır və sınaqları davam edir.
İranın son illərdə ordusunu modernləşdirmək üçün sərmayə qoyduğu sahələr ballistik raketlər, qanadlı raketlər, Hava hücumundan müdafiə sistemləri və pilotsuz uçuş aparatlarıdır. İran İran-İraq müharibəsindən sonra ballistik raketlərin hazırlanması proqramını sürətləndirdi. Əsası Çin və Şimali Koreyanın dəstəyi ilə istehsal olunan raket proqramında ilk mərhələdə Rusiya istehsalı olan SCAD raketləri ilə təmin edilib. Daha sonra bu raketlərin yerli variantları hazırlanıb. 1990-cı illərin birinci yarısında ŞAHAB seriyası istehsal olundu. 1000 km-ə qədər artırılıb. 2000-ci illərin əvvəllərində idarə olunan raket texnologiyası iranlı mühəndislər tərəfindən mənimsənilməkdədir.
İranın ballistik raketləri İnqilab Keşikçiləri tərəfindən idarə olunur. Onların dəqiq sayı məlum olmasa da, raket inventarının əsas elementi ŞAHAP-3 orta mənzilli ballistik raketlərdir. Ən diqqət çəkəni HALIC-FARS gəmi əleyhinə idarə olunan raketdir. Bundan əlavə, SECCIL adlı bərk yanacaqla işləyən orta mənzilli ballistik raket layihəsi hələ də davam etdirilir.
İranın müdafiə sənayesi son illərdə PUA-ların istehsalına önəm verir. Bu sahədə iki aparıcı istehsal var.
İnqilab Keşikçilərinə bağlı Qüds Aviasiya Sənayesi
HESA şirkəti
İstehsal edilən PUA-lar EBABİL və ŞAHİD 129 PUA-lardır. Bu PUA-lardan Suriya, Livan, Yəmən və müxtəlif münaqişə bölgələrində istifadə olunur. İranın Hava Hücumundan Müdafiə imkanlarının artırılması üçün həm dərhal satınalma, həm də yerli istehsal kanalları ilə intensiv iş aparılır. Ən diqqət çəkəni isə Rusiyadan alınan S-300 hava hücumundan müdafiə sistemidir. S-300-lər 2007-ci ildə sifariş edilib. 2015-ci ildə S-300 PMU2 sanksiyalar aradan qaldırıldıqdan sonra 2016-cı ildə təhvil verilib.
BAVER 373 Mirsad 3 və 3 Hordad Seyhad kimi yerli istehsal hava hücumundan müdafiə sistemləri mövcuddur. Onların bəziləri ŞAh dövründə təmin edilənlərdən əldə edilir. Bəziləri kopyalanaraq istehsal edilmişdir. İranın mühüm hərbi gücü İraq Müharibəsindən sonra yaradılmış PASDARAN adlı İNQİLAB Qvardiyasıdır. İnqilab Mühafizəçiləri rejimi qorumaq üçün yaradılmış hərbi qüvvədir və birbaşa dini liderə tabedir.
İnqilab Keşikçilərinə ayrılan resurslara və verilən əhəmiyyətə görə ARTEŞ-i ötdü. İnqilab Keşikçiləri İranın milli təhlükəsizlik strategiyasında, xüsusən də Qüds Gücü vasitəsilə çox daha qətiyyətli və təsirli olublar. Xüsusilə 2000-ci ilin əvvəlindən İnqilab Keşikçiləri Qüds Qüvvələri vasitəsilə İraq, Suriya, Yəmən və Livanda son dərəcə fəal rol oynamış və İranın bu bölgələrdə genişlənmə və inkişaf fəaliyyətlərində əsas element olmuşdur.
Qiymətləndirmə
İranın hərbi qüdrəti tədqiq edildikdə, diqqət çəkən xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi sadalaya bilərik:
Onun inventarının əhəmiyyətli bir hissəsini Şah dövründə təmin edilmiş sistemlər təşkil edir. İran bu silahları, avadanlıqları və platformaları işlək vəziyyətdə saxlamaq üçün böyük səy göstərir. Sistemlərin bir çoxu xidmət müddətinin sonuna çatıb. Platformaların dəyişdirilməsi üçün hazır alışdan daha çox modernləşdirmə və intensiv texniki təmirə üstünlük verir. Təcili ehtiyaclar üçün Rusiya və Çin kimi ölkələrdən satınalınmalar edir.
Silahlı qüvvələrin zərbə gücündə raketlərə üstünlük verilirdi. Fars körfəzinə təhdidlər zamanı ilk növbədə kiçik tonajlı gəmilərə və sualtı qayıqlara üstünlük verilib. 1980-ci illərdə hazır şəkildə tədarük edilən raketlər və onların istehsal texnologiyaları əsasında intensiv Ar-Ge və mühəndislik səyləri ilə daha da inkişaf etdirildi. Bu intensiv tədqiqatlar nəticəsində o, 20 il ərzində 1500-2000 km mənzilə çatan raketlər istehsal edə bildi.
İran 2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən idarə olunan və naviqasiya texnologiyasına qoyduğu sərmayələrlə ballistik raketlər, qanadlı raketlər, xüsusilə gəmi əleyhinə tipli qanadlı raketlər, tank əleyhinə və çiyindən atılan zenit raketləri istehsal etməyə başlayıb. Bu raketlərin bəziləri İraq, Suriya və Yəməndə geniş şəkildə istifadə edilib. Burada əldə edilən təcrübələr sözügedən raketlərin dizaynlarının təkmilləşdirilməsi və yenilənməsi üçün sınaq müddətinə əlavə edilib. Nəticədə roketlərin hədəfi dəqiq vurması üçün bir çox ölkələrin təcrübəsinə əsaslansalar da Suriyada özünü göstərə bilmədi.
Deyə bilərik ki, asimmetrik tutum İranın hərbi potensialında asimmetrik mübarizəyə üstünlük verir. Yaxın Şərqdə Livan, Suriya, İraq və Yəmən kimi ölkələrdə başda Qüds qüvvələri olmaqla müxtəlif ünsürlərlə kəşfiyyat və xüsusi təyinatlıların əməliyyatları ilə əməliyyatlar həyata keçirib. Əhali ərazisini hərbi və texniki əməkdaşlıqla möhkəmləndirməyə çalışırdı. İran əməkdaşlıq etdiyi dövlət və qeyri-dövlət subyektlərini, İHA və raket sistemləri ilə dəstəkləyir. İran bu konsepsiya ilə öz ərazisini sərhədlərindən uzaqda müdafiə etməyə çalışırdı. Başqa sözlə, müdafiəsinə strateji dərinlik qatmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. İran ordusunun gücü ABŞ və digər NATO ölkələri ilə müqayisədə zəif olaraq qalır. İranın silahlı qüvvələrinin inventarının keyfiyyət baxımından Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ kimi Körfəz ölkələri üzərində əhəmiyyətli bir üstünlüyə malik olduğunu iddia etmək çətindir.
Nəticədə ABŞ-İran gərginliyinin genişmiqyaslı münaqişəyə çevrilməsi ehtimalı azdır. Bununla belə, İranın raket və mina əsaslı asimmetrik imkanlarının Fars körfəzi və Hörmüz boğazında mümkün münaqişədə ön plana çıxacağı şübhəsizdir. Münaqişənin genişlənəcəyi təqdirdə ABŞ-ın təyyarə və gəmilərdən atılan idarə olunan raketlərlə İranın nüvə inkişaf mərkəzlərini, iqtisadi və strateji obyektlərini vura biləcəyini qiymətləndirə bilərik. ABŞ və İran arasında mümkün münaqişədə hesab edirəm ki, İsrail İrandakı strateji hədəflərə hava zərbələri endirə bilər və İranda daxili qarşıdurmalar yaranacaq. Mümkün daxili qarşıdurmada Güney Azərbaycanın İrandan qopacağını qiymətləndirə bilərik.
Anar Şuşalı
Hərbi jurnalist
