Onun ölümünün səbəbi bu günə qədər gizlindir. O, niyə öldürülməli idi? Mühacirətdə yaşayan yüzlərlə soydaşımız içində öncə onun hədəf seçilməsində məqsəd nə idi?
Qəhrəmanımız əqidəsindən dönməyən cəsur bir zabit idi. Mayor Əbdürrəhim bəy Fətəlibəyli – Düdənginski haqqında araşdırmaları oxuduqca, onun sovet hökümətinə qarşı niyə bu qədər amansız olduğunu anlayırsan. Düdənginski haqqında onunla tanış olan insanların, demək olar ki, hamısının fikirləri üst-üstə düşür.
Bir vaxtlar SSRİ-nin Müdafiə naziri olan, Əbdürrəhim bəylə birgə Baş qərargahın Akademiyasında oxuyan Sovet İttifaqı Marşalı Aleksandr Qreçko yazırdı: “O, heyrətedici bir aydın ağıla və təhlil düşüncəsinə malik idi və anadangəlmə komandir idi. Hərbi taktika məsələlərində bizim heç birimiz onunla müqayisə oluna bilməzdik”.
Əbdurrəhim bəy Fətəlibəyli 1908-ci il iyun аyının 12-də Şərur rаyоnunun Düdəngə kəndində аnаdаn оlub. Xalqları bir bayraq altında birləşdirməyə xidmət eləyən imperiyanın ikili siyasətinə qarşı çıxandan sonra onu 1929-ci ildə komsomol sıralarından xaric ediblər. Mənəvi əzablardan rahatsız olan Əbdürrəhim tənələrə, təhqirlərə dözməyərək doğma kəndini tərk edib Tiflisə gəlir. Amma bilmirdi ki, qohumlarının qarşılaşacağı müsibətlər hələ irəlidədir. Açıq danışmağı sevirdi, düz sözün aşiqi idi Əbdürrəhim bəy…
Əbdürrəhim bəyin atası Əli bəy Fətəlibəyli də Şərur rayonunun Düdəngə və Zeybə kəndlərinin bəyi olmaqla yanaşı, çox hörmətli və tanınmış şəxsiyyətlərdən biri idi. Əli bəy Çar Rusiyasının vaxtında Türkistan, sonralar İrəvan quberniyasının sərhədləri boyu zabit kimi xidmət edib. İrəvan quberniyasında olan vaxt hərbçilərin yığıncağında bir rus zabiti müsəlman dininə istehza etdikdə, Əli bəy qılıncı ilə rus zabitini vurmaq istəyib. Oradakı zabitlər Əli bəyi sakitləşdirsələr də, bir ay sonra zəhərləyib öldürürlər.
Əli bəy öldürüləndə balaca Əbdürrəhimin iki yaşı var idi. Baş verənləri anasından eşidib yaddaşına köçürmüşdü. O, hərbi xidməti başa vurandan sonra, hərbi piyada məktəbini bitirir və Azərbaycan diviziyasının zabiti olur. 1935-ci ildə onun cəsurluğunu qiymətləndirərək Moskva Hərbi Akademiyasına oxumağa göndərirlər. 1937-ci ildə Bakıda məzuniyyətdə olarkən əmisi Əhməd bəyin məsləhəti ilə Leyla xanım Qazıyeva ilə evlənir. Məzuniyyəti qurtardıqdan sonra həyat yoldaşını, qayınanasını özü ilə Leninqrada aparır və 1940-cı ilə qədər orada yaşayır.
Əbdürrəhim bəy olduqca bacarıqlı bir zabit idi. O, 1939-cu ildə Finlandiya müharibəsində iştirak edir və qorxmazlığı, cəsurluğu sayəsində “Qırmızı Ulduz” ordeni ilə təltif olunur. Bir müddət Leninqrad dairəsi qərargahında 6-cı şöbənin rəisi işləyir. 1940-cı ilə Sovet Ordusu Baltikyanı respublikaları işğal etikdən sonra Əbdürrəhim bəy Riqada yerləşən hərbi qərargaha göndərilir və qanlı savaşların birində almanlara əsir düşür.
Onun alman əsirliyindəki həyatı, fəaliyyəti barədə söz açanda isə mütləq araya İkinci Cahan Savaşı dövründə Reyxin yaratdığı legionlar məsələsi düşür.
Almaniya hökuməti Sovetlərdən əsir aldığı savadlı, bacarıqlı zabitləri güllələmək fikrində deyildi. Məhz buna görə onlara şərait yaradırdılar ki, öz Milli hökumətlərini qura bilsinlər, beləliklə, azərbaycanlılar da öz Milli Komitələrini yaratdılar. Azərbaycan Milli Komitəsinin rəhbərlərindən biri olan Əbdürrəhim bəy də legionerlərin tərkibində 804 saylı Azərbaycan piyada taboruna komandirlik edirdi. Vermaxtın mayoru kimi 1943-cü ildən Rozenberq tərəfindən tanınan “bütün azərbaycanlıların nümayəndəsi” idi.
1943-1944-cü illərdə milli komitələrə konqreslər keçirmək və xalqların nümayəndələrinə təbliğat işlərini qurmaq azadlığı verildi. Şimali Qafqazdan olan emiqrantlar arasında həftəlik “Qazavat” qəzetinin redaktoru “Mənsur” ləqəbli Əbdürrəhman Avtorxonovun, azərbaycanlılar arasında isə Azərbaycan Məclisinin 1943-cü ildə Berlindəki qurultayında sədr seçilən Əbdürrəhim bəy Düdənginskinin böyük nüfuzu vardı. Həqiqətən, müharibənin qızğın dövrlərində vətəndən uzaqlarda bu insanların 28 may İstiqlal gününü qeyd etmələri, ayrı-ayrı milli bayramlarımızı keçirmələri onların Azərbaycana nə qədər bağlı olduqlarının göstəricisi idi.
Mühacirət illərində Sovet rejiminə qarşı ideoloji mübarizə aparan, “Hakimiyyətin texnologiyası”, “Partokratiya”, Stalin və Beriya haqqında kitablar müəllifi kimi tanınan, əslən çeçen olan Əbdürrəhman Avtorxanov Əbdürrəhim bəyi belə dəyərləndirirdi: “Hardasa 1943-cü ilin ortalarında Berlində Vermaxtın Ali Komandanlığının qəbulunda qafqazlı görkəmində, Sovet hərbi əsiri zabit mundirində olan bir nəfərlə qarşılaşdım. Qəbul otağında adamlar çox idi və bir qədər tərəddüddən sonra ona yaxınlaşıb qafqazlı olub-olmadığını soruşdum. Gözlənilməz sualdan səksəndi və cavab vermək əvəzinə eyni sualla da mənə müraciət etdi. Mən özümü təqdim etdim. O da dedi ki, keçmiş Sovet ordusu mayoru, azərbaycanlı Əbdürrəhim bəy Düdənginskidir. Həmin vaxtdan bizim dostluğumuz başladı. İnanıram ki, onu ömründə bir dəfə görən şəxs bu qeyri-adi insanı heç zaman unuda bilməz. Onun şəxsi ünsiyyəti, şahzadəliyi, çətinliyə düşən bir şəxsə köməyə hazırlığı hamını heyran edirdi”.
Əbdürrəhman Avtorxanovun bu fikirlərindən belə anlamaq olar ki, sovet xüsusi xidmət orqanları Əbdürrəhim bəy Düdənginskini öz tərəflərinə çəkmək üçün çox çalışıb. Lakin Əbdürrəhim bəy bu təkliflərdən imtina etdikdən sonra, sözsüz aradan götürülməli idi.
Sovet İttifaqında legionerlərin apardığı bu işlərin qarşısını almaq ücün ciddi planlar qurulurdu. Maraqlı məqam ondan ibarət idi ki, sovet kəşfiyyatı Milli Komitələrin aparıcı simalarını qətlə yetirmək ücün ən son planları belə həyata keçirməyə hazır idi. Beləliklə, sovet kəşfiyyatı Əbdürrəhim bəy Düdənginskini sıradan cıxarmaq ücün, xüsusi plan hazırlayır və casus Düdənginskinin yanına yerləşdirilir. Məhz həmin casus Əbdürrəhman bəyin uzunmüddətli dırnaqarası “dostu” olur. 1954-cü ildə qəlbi azadlıq eşqi ilə yanan Düdənginski həmin casus tərəfindən öldürülür. O, son ana qədər Azərbaycanı müstəqil görəcəyinə inanırdı. Ücrəngli Azərbaycan bayrağını sinəsində qoruyurdu. O, öldürülən zaman özü ilə gəzdirdiyi bayraq da üzərində olub. Bayraq al-qana boyansa da onun sinəsi üzərində idi. İnanırdı, inanırdı ki, bir gün bu bayraq zirvələrdə dalğalanacaq.
Qoşqar Salmanlı
