«Ağlagəlməz dərəcədə gözəl bir 28 may gəlmişdi… Qoy yenilək, amma düşmən yüzlərcə, minlərcə ölümüzün üstündən keçərək qələbə çalsın. Qoy 28 may günü vətən uğrunda canından keçən möhtəşəm qurbanlar günü kimi tariximizə yazılsın. Qoy 28 mayda düşmən qəddar və amansız dirənişlə, dişə-diş, qana-qan mübarizəylə üzləşsin. Qoy 28 may günü layiqli dirəniş möhtəşəm ruhumuzun, mənəvi qələbəmizin rəmzinə çevrilsin!..»-Bu sözlər 1953-cü ildə Amerikada nəşr edilən “Azərbaycan” milli jurnalının 12-ci nömrəsində Gəncə üsyanının rəhbəri polkovnik Cahangir bəy Kazımbəylinin “Gəncə üsyanı haqqında xatirələr”dəndir.
Öz əqidəsi,amalı ilə hamının rəğbətini qazanan Cahangir bəy Kazımbəyli Gəncə üsyanından az öncə Gəncə sakinlərinə ünvanlanan müraciətində yazırdı:«Doğrudanmı bizlər – azərbaycanlılar, belə asanlıqla, heç bir dirənişsiz və etirazsız öz zəngin və çiçəklənən ölkəmizi bolşevik vəhşilərinə buraxacaq və onların düşməninə çevriləcəkdik?..»
Cahangir bəy Kazımbəyli 1888-ci ildə Gəncə şəhərində dünyaya gəlib. Sankt-Peterburq Hərbi Akademiyasını bitirib. Birinci dünya müharibəsində Rusiya tərəfində vuruşub. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Milli Ordusu yaradılanda Gəncəyə dönərək ordumuza qoşulur. Bu cəsur eloğlumuz alay komandiri təyin edilir. Azərbaycanın müstəqilliyi əlindən alınanda onun düşmənlərinə qarşı mübarizəyə qalxıb. Cahangir bəy peşəkar hərbçiydi. Bilirdi ki, yeni hökumətə qarşı müqavimət silahlı yolla aparılmalıdır. O, Gəncə üsyanından bir qədər əvvəl həyat yoldaşı Valiyə Xoyskini, altıaylıq oğlu Abbası qayınatası Hüseynqulu xanla İrana yola salıb özü doğma şəhərinə dönərək mübarizəyə başlayır.
Cahangir bəy Gəncə üsyanına başladıqlarını belə təsvir edir:”Düz axşam saat 8-də öhdələrinə düşən yerlərdəki komissarları həbs edən və tam döyüş gücüylə hücuma keçən taborlar sürətli həmləylə öncədən müəyyənləşdirilən yerləri tutdular və öz tapşırıqlarını gerçəkləşdirməyə başladılar. İlk atəş səslərini eşidincə, əlinə nəgəldi silahlanan az qala bütün kişi əhali küçələrə axışdı. Onların bir qismi Qırmızı Ordu hissələriylə – diviziyayla döyüşə girən alayın köməyinə tələsdi, bir qismi də kiçik hissələri və bu hissələrin komanda heyətini tərksilah etdi. Artıq axşam saat 11-də, demək olar, tam komanda heyəti və artilleriyasıyla birgə bütün qırmızı diviziya və «Şəriət Alayı» tərksilah olunub və şəhər həbsxanasına salındılar. Beləcə, mayın 24-dən 25-ə keçən gecə şəhər üsyançıların əlinə keçdi. Əməliyyatların birinci mərhələsi parlaq şəkildə gerçəkləşdirildi. İkinci mərhələdə tədricən yerli milli hakimiyyət, bolşeviklərlə savaşan Gürcüstan ordusuyla bağlantılar bərpa və təşkil edilməli, partizan dəstələri yaradılmalı, şəhərin müdafiəsi qurulmalıydı.”
Cahangir bəy Kazımbəyli mayın 25-də səhər saat 6-da daha sonrakı əməliyyat və birgə fəaliyyət planını müəyyənləşdirmək üçün şəhərdə olan 1-ci Azərbaycan diviziyasının rəisi general Cavad bəy Şıxlinskini, general Məhəmməd Mirzə Qacarı və süvari diviziyasının rəisi general Teymur bəy Novruzovu müşavirəyə çağırır. Müşavirədən öncə Cahangir bəyə şəhər cıxdığını və insanların sevinc hissi belə qeyd edir:”Müşavirəyə cağırdığım ilk iki general onların ardınca yollanmış alay yavərinin müşayiətiylə gəldi. General Novruzov evdə olmalı idi. Küçələrə axışmış əhalinin sevinc və şadyanalığını ayrıca söyləməyə dəyər. Onlar alay qərargahına gələn hər iki generalı «yaşasın» nidalarıyla qarşıladılar və qərargaha əllərində apardılar. Küçələrdən sevinc çığırtıları kəsilmək bilmirdi və yalnız dağılışmaq barədə israrlı xahişlərimdən sonra camaat sakitləşdi.”
Müşavirədə cıxış edən polkovnik Cahangir Kazıbəyli üsyanın ən xırda detallarının belə müzakirə olunacağını bildirdi.Daha sonra general Məhəmməd Mirzə Qacar yerli hakimiyyətin ümumi rəhbəri və təşkilatçısı seçildi. General Şıxlinski topçu olduğu üçün həm bolşeviklərdən alınan artilleriyanı, həm də onların korladığı Azərbaycan toplarını yığıb qurmalıydı.
Cahangir Kazımbəyli gözlənilən köməyin gəlməməsini bildirsədə,şəhərdəki yerli əhalinin ruh yüksəkliyini yüksək qiymətlənrirərək yazırdı: “Mayın 27-də, dan ağararkən, bolşeviklər təkrar hücum başlatsalar da, döyüş meydanında çox sayda ölü və yaralı buraxaraq yenə geri çəkilməyə məcbur qaldılar. O gün üsyançılar gün boyunca bolşeviklərin 7 qızğın həmləsini dəf etdilər. Sübh tezdən, az qala bir gün sürən çox şiddətli top atəşi başlandı. İstər Gürcüstandan, istərsə Qarabağ dəstəsindən gözlənilən kömək gəlməmişdi. Bolşeviklərin fəallığı getdikcə güclənir, üsyançıların durumu gündən-günə pisləşirdi. Hər nə bahasına olur-olsun, üsyançıları ruhlandırmaq, gələcək mübarizə və qurbanlara həvəsləndirmək gərək idi. Bu məqsədlə əhali və əsgərlərə uyğun müraciət hazırlayıb çap etdirdim və gecə-gündüz bilmədən, at belində ən təhlükəli mövqeləri dolaşdım.”
28 may gününü Gəncə üsyanı boyunca ən ağır gün saymaq olardı. Gəncə qədim ənənəsinə sadiq qaldı və göstərdi ki, müstəqillik və azadlığın keşiyində həm möhkəm, həm də dönmədən dayanır. Şəhərin çevrəsinə səpələnmiş çoxsaylı düşmən cəsədi və igid müdafiəçilərin sel kimi axan qanı, mübarizə necə bitsə də, Gəncənin mənəvi qələbə rəmzi sayılacaqdı!.. Bütün bu müddətdə nə Gürcüstan cəbhəsindən, nə də Azərbaycan qoşunlarından soraq vardı. Güllə və mərmilər get-gedə lap tükənirdi. Gün keçdikcə bolşeviklər daha da canlanırdılar. Ardı-arası kəsilmədən onlara kömək üçün yeni qüvvələr gətirilirdi. Üsyançılar çoxsaylı hücumları dəf etsələr də, açıq-aydın görünürdü ki, bolşeviklər yenə yeni qüvvələrlə hüçuma keçirlər. Üsyançılar isə hələ də onlara kömək gələcəyinə ümid edirdilər. Polkovnik Cahangir Kazımbəyli üsyancılara ürək-dirək, üsyançıların gəlməsini səbirsizliklə gözləyirdi. Bolşeviklər bütün qüvvələri ilə son döyüşə atılmağa məqam gözləyirdilər…
Mayın 29-da, dan yeri ağaranda, şəhər çox şiddətli top atəşinə tutuldu. Səhər saat 8 radələrində bolşevik-daşnak qüvvələri güclü hücuma keçdilər. Lakin cəsur üsyancılar bu hücumun qarşısını aldılar..Lakin bolşevik-daşnakalrın şiddətli hucumları qarşısında üsyançılar geri çəkilməyə məcbur idi. Cahangir Kazıbəyli öz xatirələrində son döyüşləri haqqında belə yazırdı:”İndən belə hədəfim qələbə deyildi. Gəncə həndəvərlərində cəmləşdirilən və daim yeni qüvvələrlə möhkəmləndirilən 11-ci ordunu darmadağın etmək daha boş xəyal sayılardı. Tək məqsədim – düşməni daha çox itkiyə uğratmaq və bundan ötrü nəfəsimiz kəsilməyincə döyüşmək idi. İyunun 3-də, dan ağaran kimi, bolşeviklər hər cür çaplı toplardan şəhərə mərmi yağdırmağa başladılar. Təxminən gündüz saat 12-də vəziyyətimiz lap dözülməz oldu. Geri çəkilmək lazım idi. Amma bundan ötrü düşmənin mühasirəsini yarmalıydın. İyunun 4-də, dan doğarkən, yarımçıq taborla özümüzü toplayıb hücuma keçdik və mühasirəni yardıq. Tabor irəliləyərək şəhərin şimal-qərbindəki yüksəkliyə çatdı və orada möhkəmlənib düşmənin cinahlarını atəşə tutdu. Mühasirənin yarıldığı istiqamətdə bir neçə saat boyunca şəhəri tərk edən əhalinin gediş-gəlişi kəsilmədi.”
Cahangir bəy Kazımbəyli iyunun 4-dən 5-ə keçən gecə 3-cü Gəncə alayından və yurdsevərlərdən sağ qalanları sərbəst buraxır. Beləcə, Azərbaycan xalqının silahlı üsyanı başa çatır. Azərbaycan milli qoşunlarının və əhalinin apardığı qəhrəmanca mübarizə və axıtdığı qan, öz canlarını belə Vətənə əsirgəməmələri Azərbaycan xalqının əzəmətli ruhunu üzə çıxardı.
Üsyancılar məğlub olsalar da öz əməlləri ilə bolşevik-daşnaklara amansız zərbə vurdular. Həbs olunacağını görən Cahangir bəy Kazımbəyli silahdaşlarının bir qrupu ilə Türkiyəyə mühacirət edir. Az sonra marşal Yuzef Pilsudskinin dəvəti ilə Varşavaya köçür. Polşa ordusunda diviziya komandiri olur. Cahangir bəy “Prometey” cəmiyyətində istilaçı ruslara qarşı mübarizədə həyat yoldaşı Valiyə xanım Xoyskiylə birgə çalışır. Onlar Azərbaycan dilində qəzet və jurnal nəşr edir, “Azəri-türk” dərnəyini yaradırlar. Böyük Vətən müharibəsi vaxtı Polşa işğal olunanda Cahangir bəy ruslara əsir düşür. Sovet əsirliyindən qaçıb əvvəlcə Almaniyada, sonra isə İtaliyada yaşayır. Ömrünün sonuna kimi “Azadlıq” radiosunda əməkdaşlıq edir. Cahangir bəy Kazımbəyli 1955-ci ildə Berlində vəfat edir.
Qoşqar Salmanlı
