1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan və daha sonra isə Dağlıq Qarabağdan qovulub çıxarılan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna gətirilmişdi. 1993-cü il iyulun 4-də erməni qüvvələri artilleriya ilə Ağdamı bombalamış, şəhərin əksər hissəsini məhv etmişdilər və bunun nəticəsində, əsgərlər və mülki vətəndaşlar şəhərdən evakuasiya olundu. 23 iyul 1993-cü il tarixdə Ermənistan ordusu tərəfindən Ağdam şəhəri işğal olunub. 20 noyabr 2020-ci il tarixində Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatının şərtlərinə əsasən Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Ağdam şəhərinə daxil olur. Bununla Ağdam şəhərinin işğalına son qoyulur. Azərbaycan hökumətinin planlarına görə, Ağdam ölkənin dördüncü böyük şəhəri olacaq və orada 100 min nəfər yaşayacaq.
1994-cü il may ayının 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində isə ermənilər Ağdam rayonu ərazisinin 846,7 kvadrat kilometrini, yəni ümumi ərazisinin 77,4 faizini işğal etməyə nail oldular. Ağdamın müdafiəsi uğrunda 5 ildən artıq gedən qanlı döyüşlərdə qismətinə 5897 şəhid, 3531 nəfər əlil, 1871 nəfər yetim uşaq düşdü. Minlərlə insan fiziki şikəstlik qazanmış, 126 min nəfərdən artıq ağdamlı öz doğma ev-eşiyindən didərgin düşmüşdü.
1991-ci il oktyabrın sonu – 1992-ci ilin əvvəllərindəQarabağındağlıqhissəsindəki 30-dan çox yaşayış məntəqəsi, o cümlədən Tuğ, Salakətin, İmarət-Qərvənd, Sırxavənd, Meşəli, Cəmilli, Umudlu, Kərkicahan, Malıbəyli, Quşçular, Qaradağlıvədigər strateji əhəmiyyətə malik, azərbaycanlılar yaşayan kəndlərErmənistanın silahlı qüvvələritərəfindən yandırıldı, dağıdıldıvə talan edildi, əhalisitəcavüzəvəsoyqırımınaməruzqalaraq öz doğma yurdlarındanməcburənköçkündüşdü. XX əsrin sonunda – 1992-ci il fevralın 26-da bütün dünyanın gözü qarşısında baş verən, qəddarlığıvəamansızlığıiləseçilənXocalısoyqırımıisə bu təcavüzkarsiyasətinənqanlıvəyaddaşlardansilinməyənsəhifəsiolmuşdur. 1992-ci il mayın 8-də Ermənistan silahlı qüvvələrininhərbitəcavüzünəticəsindəAzərbaycanıntariximədəniyyətmərkəzi olan Şuşaşəhərivərayonun 30 kəndiişğaledilmişdir: «27 il əvvəl – 1993-cü il iyulun 23-də Ermənistan silahlı qüvvələriDağlıqQarabağdankənardayerləşənqədimAzərbaycanşəhəri Ağdamı və onun kəndləriniişğaletdilər. Nəticədə, 1154 kvadratkilometrərazisi, işğal zamanı 165 mindənçoxnəfərəhalisivə 123 kəndi olan Ağdam rayonuErmənistan silahlı qüvvələritərəfindənişğal olundu. Hazırda Ağdam rayonununQuzanlıqəsəbəsivə 44 kəndiAzərbaycanınnəzarətindədirvəhəminərazilərdə 100 minəyaxınəhali (onlardan 50 minnəfərdənçoxuməcburiköçkündür) yaşayır. Ağdam şəhərivə 123 kəndin 79-u Ermənistan silahlı qüvvələrininişğalı altındadır (rayonun 80 faizəqədərhissəsi). Hazırda Ağdam rayonunun 200 mindənçox olan əhalisinin 3/2 hissəsiAzərbaycanınmüxtəlifbölgələrindəməcburiköçkünhəyatıyaşayır. Ağdamın müdafiəsi uğrunda 5 ildənartıqgedəndöyüşlərdə 5897 nəfərşəhid oldu, 3531 nəfər yaralandı vəəlil oldu.
Ağdam rayonuKiçikQafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında, yəniQarabağsilsiləsinin şimal-şərqətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbhissəsindəyerləşir. Relyefiəsasəndüzənlik, qisməndağlıqdır. RayonunərazisindənQarqarvəXaçın çayları axır. ŞimaldaTərtərvəBərdərayonları, cənubdaXocavənd, şərqdəAğcabədirayonu, qərbdəisəKəlbəcərrayonuvəXocalışəhəriiləhəmsərhəddir.
Bununla yanaşı, işğalnəticəsində Ağdam rayonuərazisindəkimemarlıqabidələribütünlüklə talan edilmiş, yandırılmış, dağıdılmışvəməhvedilmişdir. Aparılan arxeolojitədqiqatlar zamanı aydın olmuşdu ki, Üçoğlantəpədeyilənyerdə ilk qədim insanlar rayonərazisində altı-səkkizmin il bundan əvvəl, yəni, eneolitdövründə (e.ə. IV-VI minilliyiəhatəedir) yaşamış, qədiməkinçilikvəmaldarlıqmədəniyyətinəyiyələnmişlər. Rayonundigərərazilərindəqədim yaşayış məskəni olmuş LeylatəpəvəÜzərliktəpədeyilənyerlərdə apardığı arxeolojitədqiqatlar zamanı eneolitvə orta tuncdövrünəaid (e.ə. II minilliyinbirici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlikvədigərsahələrəaid maddi-mənəviabidələraşkarlanıb».
Ağdam işğalilləri zamanı tamamiləməhvedilib
AzərbaycanPrezidenti İlham Əliyev Ağdamda “Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri” və “Yeni ŞəhərGündəliyi” – postmünaqişədövründəbərpavəyenidənqurmanın aparıcı qüvvəsi kimi” mövzusundaAzərbaycan Milli Şəhərsalma Forumunun açılış mərasimindəiştirak edib.
Cüməməscidindəermənilər donuz, inəksaxlayırdılar. Ağdamda gördükləriniziQarabağregionununhər bir şəhərindəgörməkolar.
ZərinəHümbətova– AzərbaycanDövlətPedaqojiUniversiteti
