“Mən bütün həyatımı vicdanla yaşamışam”
Onların gözəl bir arzusu vardı – müstəqil, demokratik Cümhuriyyət qurmaq! Bu yolda əllərindən gələni də etdilər. Qısa zamanda yüzlərlə cəsur eloğlumuz Şərqdə ilk demokratik Cümhuriyyətin qurulduğunu bəyan etdilər. Amma əzəli və əbədi düşmən tarix boyu qan uddurduğu bir xalqın dirçəlməsinə göz yuma bilməzdi. Beləcə, min-min qurban bahasına qurulmuş milli hökuməti Qırmızı rus ordusunun caynaqları ilə süquta uğratdılar. O hökuməti təmsil edən böyük bir intellektual nəslini də tək-tək aradan götürdülər. Qaniçən rus ordusu, daşnak ermənilərlə birlikdə qoca, cavan, uşaq demədən hər kəsi qətlə yetirirdilər. Azərbaycanın ziyalı insanlarını sorğu-sualsız güllələyir, gedər-gəlməzə göndərirdilər. Bolşevik-daşnak terrorunun qurbanı olan ziyalılarımızdan biri də Xudadat bəy Rəfibəyli idi.
Xudadat bəy Rəfibəyli 1878-ci ildə Gəncədə doğulmuşdu. Böyük bir ziyalı nəslinin üzvü olan Xudadat bəy hələ kiçik yaşlarından elmə böyük maraq göstərirdi. Atası Azərbaycanda ilk siyası partiya olan «Difai» partiyasının yaradıcılarından biri olan Ələkbər bəy Rəfibəyli Xudadatın savadlı bir ziyalı kimi yetişməsi üçün calışırdı. Xarkov Tibb Universitetini əla qiymətlərlə başa vuran Xudadat bəy Azərbaycanın ilk ali təhsilli cərrahı olur. Gəncəyə qayıdan Xudadat bəy doğulduğu şəhərdə cərrah kimi çalışmağa başlayır. 1906-ci ildə Xudadat bəy Gəncə şəhər xəstəxanasının baş həkimi təyin edilir.
Azərbaycanda Cümhuriyyət hökumətinin qurulmasında Xudadat bəy Rəfibəylinin də xüsusi rolu var idi. Xudadat bəy qisa zaman Cümhuriyyətin Səhiyyə və Sosial Təminat Naziri kimi fəaliyyət göstərir. O bütün diqqətini Azərbaycanda səhiyyə ocaqlarının artırılmasına, epidemiya və digər xəstəliklərlə mübarizəyə yönəldir. Onun göstərişi ilə ölkə ərazisində pulsuz müalicə göstərən bir neçə xəstəxana açılır, kənd yerlərində yeni müalicəxana və feldşer məntəqələrinin tikintisinə başlanır, ekspertizalar üçün labaratoriya təşkil olunur. Gəncə yaxınlığındakı Zurnabad kəndində taun əleyhinə stansiya yaradılır…
Təəsüf ki, Xudadat bəy nəzərdə tutduğu işləri sona çatdıra bilmir. 1918-ci ilin dekabrında Xoyskinin höküməti istefa verir və Xudadat bəy ölkənin Səhiyyə və Sosial Təminat Naziri vəzifəsini tərk edir.
Gəncəlilərin sevimlisi olan Xudadat bəy 1919-cu ildə Gəncə quberniyasının general-qubernatoru vəzifəsinə təyin edilir. O, qısa zaman kəsiyində Gəncədə əmin, amanlıq yaratmağı bacarır. Lakin Xudadat bəyin Gəncədə gördüyü işlər daşnakların əl –qol açmasına mane olurdu. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşevik-daşnak terror maşını ziyalıları hədəfə almağa başladılar. İzlənilən ziyalılar içərisində Xudadat bəy Rəfibəyli də var idi. O, 1920-ci ilin mayın 10-da həbs edildi. Gəncəlilər onun Bakıya aparıldığını bildiklərindən vağzalı mühasirəyə almışdılar. Gəncə üsyanının təşkilatçılarından biri Qaçaq Məmmədqasım 1964-cü ildə Türkiyədə çap olunan “Allah qoruyunca” adlı xatirələr kitabında yazırdı:”Xudadat bəy həbs olunduqdan sonra, onu təcili gizli yolla Bakıya aparmaq istəyirdilər. Mən öz dəstəmlə onu xilas etmək və Gəncə üsyanına tez başlamaq istəyirdi. Ancaq üsyana başlamağın tez olduğunu o vağzaldakı cıxışında eyhamla bildirdi. O çıxışında əhaliyə müraciətlə dedi:”Mən bütün həyatımı vicdanla yaşamışam. Məni heç vaxt həbs edə bilməzlər. Xahiş edirəm ki, artıq hərəkətə yol verməyin və evinizə gedin.” Xudadat bəy bu cıxışı ilə bizim üsyana hazır olmadığımızı və əhalini qlrğına verəcəyimizə işarə edirdi. O günahsız olduğuna və tezliklə azad olunacağına inanırdı.”
Ancaq onun həbs olunması üçün uzun müddətdir calışan erməni daşnakları öz istəklərinə uyğun hərəkət edirdilər. Xudadat bəy Rəfibəylinin istintaqını daşnakların ən inanılmış adamlarından biri Səfikyan aparırdı. Xudadat bəy 1920-ci ilin mayın 12-də Çekanın zindanında Səfikyana verdiyi ifadəsində yazırdı:” Mənim həbsim sifarişlidir. Mənim erməniləri qətlə yetirməyi haqqında ittiham olunmağım ermənilərin özlərinin uydurmasıdır. Mən Nə Qaçaq Məmmədqasıma, nə də Sarı Ələkbərə ermənilərin qətl edilməsi haqqında göstəriş verməmişəm. Mən Gəncədə yaşayan ermənilərlə bir neçə dəfə görüşüb, onları qanunlara riayət etməyə cağırmışam. Lakin ermənilər hər dəfə mənim tələblərimə riayət etməyiblər və Gəncədə ermənilər yaşayan məhəllədə insanları silahlandırıblar. Mənim həbs edilməyimdə onların istəyi ilə həyata keçirilib.”
Sözsüz ki, Xudadat bəy bu ifadəsindən sonra azad edilə bilməzdi. Deyilənə görə Səfikyan Xudadat bəyə istintaq zamanı ağır işgəncə verir və verdiyi ifadələrdən imtina etməyə məcbur edirdi. Lakin Xudadat bəy heç bir halda öz verdiyi ifadələrdən imtina etmir. Maraqlıdır ki, Nəriman Nərimanovun Xudadat bəy Rəfibəylini xilas etmək üçün çalışması da bir nəticə vermir. Ermənilər Nəriman Nərimanovun Xudadat bəyi azad etmək üçün Moskvaya səfər etməsini eşidən kimi onu qətlə yetirməyə qərar verirlər. O istintaq başa çatmadan, məhkəməsiz qətlə yetirilir. Ona son sözü də deməyə imkan vermirlər. 1920-ci il iyunun 1-də Xudadat bəyi tələsik, xəlvəti bir şəkildə Xəzərin kiçik bir adasına apardılar və güllələdilər.
Qoşqar Salmanlı
